آموزش سفالگری؛ هرآنچه پیش از شروع باید بدانید
سفالگری سرگرمی کوچکی است که فقط به اندکی زمان و پول نیاز دارد، ولی ممکن است به بخش مهمی از زندگی ما تبدیل شود. برای شروع سفالگری می‌توانید آموزش سفالگری در خانه را امتحان کنید یا به کلاس سفالگری بروید. اگر به کلاس‌های سفالگری دسترسی ندارید و می‌خواهید آن را در خانه بیاموزید، نکات و راهنمایی‌های زیر به شما کمک می‌کنند. در این مقاله تمام لوازم آموزش سفالگری را معرفی می‌کنیم و نکات و اصطلاحات مهم را شرح می‌دهیم. تا پایان این مقاله با ما همراه باشید.
مواد، ابزار و تجهیزات لازم برای آموزش سفالگری
۱. خاک رس
خاک رس خاکی دانه‌ریز است که وقتی مرطوب می‌شود، می‌توانیم به آن شکل بدهیم. خاک رس ترکیبی از ماسه، مواد معدنی، خرده‌سنگ و سایر اجزای خاک طبیعی است. نسبت این اجزا ممکن است متفاوت باشد و خاک رس بسته به اندازه ذرات و ترکیبش بافت‌ها و رنگ‌های گوناگونی دارد. معمولا خاک رس با غلظت زیاد اکسید آهن رنگی قرمز یا نارنجی دارد، در حالی که خاک رسِ بدون آهن خاکستری یا حتی سفید است. مثلا خاک رس چینی سفید است، همان خاک رسی که برای تهیه ظروف چینی و سرامیکی استفاده می‌شود.
انواع خاک رس
سه نوع خاک رس وجود دارد:
- خاک رس استون‌ور (stoneware)؛
- ارتن‌ور (earthenware)؛
- چینی (porcelain).
هرکدام از این انواع خاک رس کاربردهای متفاوتی دارند و دمای پخت و همچنین درصد جذب آب و انقباض خشک (Shrinkage) هرکدامشان متفاوت است.
خاک رس استون‌ور کاربردی‌ترین و ساده‌ترین نوع خاک رس برای سفالگری است. اگر تازه‌کار هستید و تازه می‌خواهید آموزش سفالگری را شروع کنید، بهتر است از خاک رس استون‌ور استفاده کنید. این خاک رس به‌رنگ‌های گوناگون، از سفید تا قهوه‌ای تیره، موجود است. این خاک رس پس از پخت غیرمتخلخل است، یعنی بدون لعاب‌دادن نیز مایعات را در خود نگه می‌دارد.
خاک رس ارتن‌ور معمولا غلظت و وزن بیشتری دارد، ولی از استون‌ور ضعیف‌تر است. کارکردن با این خاک رس نیز آسان است. البته اگر می‌خواهید مایعات را در خود نگه دارد، باید آن را لعاب‌کاری کنید. این مرحله اضافه لعاب‌کاری به زمان و مواد بیشتری نیاز دارد، بنابراین این نوع خاک رس برای افراد تازه‌کار ایدئال نیست.
شکل‌دادن به خاک رس چینی دشوار است و به مقدار زیادی آب نیاز دارد که باید به‌طور مناسب و درست در زمان شکل‌دادن به مخلوط به آن اضافه شود. اگر آب کافی اضافه نکنید، ظرف سفالی شما به‌سرعت خشک می‌شود و اگر بیش از حد آب اضافه کنید، ظرف شما به‌راحتی شکل خود را از دست می‌دهد و فرو می‌ریزد. آموزش کارکردن با خاک رس چینی به زمان و تمرین زیادی نیاز دارد. بنابراین برای کسانی که می‌خواهند سفالگری در خانه را برای اولین بار امتحان کنند، گزینه مناسبی نیست.
گرچه ظروف سفالی چینی بسیار زیبا هستند، باید برای یادگیری ساخت آنها صبر کنید تا به‌اندازه کافی تجربه و مهارت به دست آورید.
۲. چرخ سفالگری
سفالگران بسته به نوع ظروفی که می‌سازند، از تکنیک‌های سفالگری متفاوتی استفاده می‌کنند. البته آموزش سفالگری بدون چرخ نیز امکان‌پذیر است، ولی در این صورت فقط می‌توانید از قالب استفاده کنید یا با دست‌هایتان به گل رس شکل بدهید و نتیجه کار ظروفی خواهد بود که شکل دقیقی ندارند و ظاهرشان ناهموار و ناصاف است.
اگر می‌خواهید سفالگری را بیش از یک بار انجام دهید، به‌ویژه اگر به ساختن ظروف سفالی گرد مانند گلدان، فنجان، بشقاب و کوزه علاقه‌مند هستید، بهتر است چرخ سفالگری بگیرید تا بتوانید درست و اصولی هرچقدر خواستید ظروف سفالی بسازید.
چرخ‌های سفالگری در بازار قیمت‌های مختلفی دارند. انواع ارزان‌تر برای افراد مبتدی مناسب هستند. البته باید در نظر داشته باشید که چرخ‌های سفالگری ارزان‌تر در مقایسه با انواع حرفه‌ای‌تر و گران‌تر سرعت چرخش و دوام کمتری دارند و ظرفیت گل رسی که می‌توانید روی آنها قرار دهید نیز کمتر است. اینکه کدام چرخ سفالگری را انتخاب می‌کنید، به این بستگی دارد که تا چه حد می‌خواهید سفالگری را حرفه‌ای و جدی دنبال کنید.
۳. کوره سفالگری
کوره سفالگری نوعی فر است که حرارت لازم برای پخت چیزهایی مانند ظروف سفالی و آجر را تولید می‌کند. کوره گل رس را خشک می‌کند و گلِ شکل‌داده‌شده به ظرف سفالی تبدیل می‌شود. از فر آشپزخانه نمی‌توانید استفاده کنید، زیرا حرارت کافی برای پخت ظروف سفالی را تولید نمی‌کند. شاید خودتان هم بتوانید در خانه کوره بسازید، ولی ساخت کوره کار دشواری است و رسیدن به دمای لازم برای پخت انواع خاصی از سفال، از آن نیز دشوارتر است. اگر کوره بیش از حد داغ شود، ظرف شما ذوب می‌شود و اگر به‌اندازه کافی داغ نشود، ظرف سفالی به‌خوبی نمی‌پزد.
محدوده دمایی کوره به این بستگی دارد که با کدام نوع خاک رس (ارتن‌ور، استون‌ور یا چینی) کار می‌کنید. اگر از کوره برقی استفاده کنید، به‌راحتی می‌توانید دمای آن را بر اساس نیاز خود تنظیم کنید.
پیش از تصمیم‌گیری برای خرید کوره باید مواردی مانند نوع لعاب مورداستفاده، اندازه و تعداد ظروف و همچنین فضای موجود در خانه را در نظر بگیرید.
اجاره‌کردن کوره
ظروف سفالی خام زمانی آماده پخت می‌شوند که کاملا خشک شده باشند، یعنی وقتی به آنها دست می‌زنیم:
- سرد نباشند؛
- دمایشان به دمای اتاق رسیده باشد؛
- فرایند تبخیر در آنها به پایان رسیده باشد.
برای پخت این ظروف به کوره نیاز دارید، ولی کوره گران است.
روش ارزان‌تر این است که از سفالگران محلی بخواهید بخشی از کوره خود را به شما اجاره بدهند. البته آنها ظروف سفالی خود را درست می‌کنند و برنامه‌های کاری خودشان را دارند. شاید مجبور شوید صبر کنید تا در میان ظروف سفالی که می‌خواهند در کوره قرار دهند جایی هم برای ظروف شما پیدا شود.
از سفالگر بخواهید کمکتان کند کوره را روشن کنید. برای یادگیری نکات مربوط به روشن‌کردن کوره هیچ‌چیز بهتر از تجربه واقعی نیست. می‌توانید برای قراردادن ظروف در کوره و خارج‌کردن آنها و مراقبت از ظروف در زمان پخت هم به سفالگر کمک کنید.
۴. ابزارهای سفالگری
خاک رس و چرخ سفالگری و کوره برای آموزش سفالگری در خانه کافی هستند، اما ابزارهای فراوانی وجود دارند که با کمک آنها می‌توانید ظروفی زیباتر و حرفه‌ای‌تر بسازید.
جعبه‌ابزار سفالگری باید شامل موارد زیر باشد:
سوزن سفالگری
برای اندازه‌گیری ضخامت، حکاکی، پیرایش و سوراخ‌کردن گل رس استفاده می‌شود.
سیم برش
برای تقسیم‌کردن قطعه‌های بزرگ گل رس به تکه‌های کوچک‌تر استفاده می‌شود.
ابزار کاهنده یا گل‌کَن
هنگام شکل‌دادن گل رس با دست، برای پیرایش و حکاکی استفاده می‌شود.
ابزار صاف‌کننده یا تراش‌دهنده
برای صاف‌کردن نهایی ظروف سفالی استفاده می‌شوند.
چاقوی سفالگری
این چاقوها بسیار متنوع هستند و می‌توان از آنها برای جداکردن قالب‌ها، پیرایش، ایجاد سوراخ، حکاکی و حجاری و حتی بریدن تکه‌های گل استفاده کرد.
تیماج
تکه‌ای چرم است که برای فشرده‌کردن گل هنگام شکل‌دادن به آن روی چرخ و برای صاف‌کردن لبه‌های سفال استفاده می‌شود.
کولیس یا پرگار خارج‌سنج
برای اندازه‌گیری قطر ظروف استفاده می‌شود.
برس‌های سفالگری
کاربردهای گوناگونی دارند، ولی معمولا از آنها برای لعاب‌دادن یا آغشته‌کردن سفال به دوغاب استفاده می‌شود.
اسفنج
برای شکل‌دادن به سطوح و تمیزکردنشان استفاده می‌شود. می‌توانید از اسفنج برای ریختن آب روی خاک رس و تمیزکردن محل کارتان نیز استفاده کنید.
حوله و پیش‌بند
ممکن است هنگام سفالگری، لباستان کثیف و گلی بشود. با استفاده از حوله و پیش‌بند می‌توانید خودتان و فضای اطرافتان را تا حد ممکن تمیز نگه دارید.
سایر ابزار و وسایل
وسایل دیگری که نیاز دارید:
- سطل کوچک برای نگهداری آب یا دوغاب موقع کارکردن؛
- دو یا سه سطل بزرگ برای نگهداری آب برای تمیزکاری؛
- جعبه‌ای برای نگهداری وسایل و ابزار کار.
نکات و توصیه‌های مهم برای آموزش سفالگری
ویژگی‌های مکان مناسب برای آموزش سفالگری
بهتر است خاک رس را در اتاقی مجزا یا جایی خارج از خانه نگه دارید، زیرا گردِ خاک رس بسیار ریز است و جاروبرقی آن را نمی‌کشد یا در خود نگه نمی‌دارد. بهترین مکان برای کارکردن با خاک رس، این ویژگی‌ها را دارد:
- شیر آب داشته باشد.
- کف نفوذناپذیر داشته باشد که به‌راحتی بتوانیم با آب تمیزش کنیم، مانند کف بتونی یا کفپوش لینولئوم. البته هیچ خاک رسی نباید وارد مجرای فاضلاب شود!
- میزی محکم مانند میز آشپزخانه داشته باشد.
- سطحی داشته باشد که گل رس به آن نچسبد و بتوانیم رویش کار کنیم.
- قفسه‌هایی محکم برای خشک‌کردن ظروف سفالی داشته باشد.
- کابینت یا محل ذخیره‌سازی دیگری برای نگهداری لعاب‌ها داشته باشد که خارج از دسترس حیوانات خانگی و کودکان باشد.
سطح مناسب برای سفالگری
گل به بیشتر سطوح می‌چسبد یا روی آنها لکه‌هایی بزرگ بر جا می‌گذارد. گاهی نیز جداکردن ظرف سفالی از سطحی که روی آن ساخته شده است ناممکن می‌شود. بهترین روش این است که روی پارچه محکمی مانند پارچه متقال یا کرباس متوسط تا ضخیم کار کنیم. با این کار هم از میز کارمان محافظت می‌کنیم و هم به‌راحتی می‌توانیم کرباس را از ظرف سفالی جدا کنیم تا ظرف بدون ترک‌خوردن خشک شود.
وقتی برای راحتی کار از گل بسیار خیس استفاده می‌کنیم، می‌توانیم روی صفحه بالایی چرخ سفالگری از قالب گچی جداشونده استفاده کنیم. هنگام ورزدادن گل روی چرخ، گچ آب اضافی گل را جذب می‌کند. برای ساختن صفحه گچی می‌توانید از جعبه کم‌عمقی مانند جعبه پیتزای تمیز استفاده کنید. گچ را با آب ترکیب کنید و سپس آن را داخل جعبه بریزید. وقتی گچ سفت شد و شکل گرفت، صفحه گچی شما آماده شده است.
خرید خاک رس و لعاب
خاک‌های رس و لعاب‌ها ویژگی‌های متغیر زیادی دارند. مهم‌ترین متغیر این است که گل رس در چه دمایی بیسکویت می‌شود. (پختِ بیسکویتی یعنی وقتی سفال از گل خام به سرامیک تبدیل می‌شود.) لعاب باید با دمای پخت گل رس سازگار باشد.
بسیاری از خاک‌های رس و لعاب‌ها بر اساس مخروط زگر درجه‌بندی می‌شوند. استفاده از مخروط زگر راهی برای اندازه‌گیری میزان حرارت است. در عدد زگر صفرها مهم هستند!
می‌توانید در محل زندگی خود سفالگری را پیدا کنید که حاضد باشد بخشی از کوره خود را به شما اجاره بدهد. دقت کنید که معمولا ظروفش را در چه دمایی می‌پزد و از چه شرایط جوی (اکسیداسیون، خنثی یا احیا) در کوره استفاده می‌کند. خاک رس و لعاب‌هایی را تهیه کنید که در آن محدوده دمایی بیسکویت می‌شوند و برای آن شرایط جوی بهترین گزینه هستند.
اصطلاحات اکسیداسیون و احیا مربوط به میزان اکسیژن موجود در کوره در زمان روشن‌بودن آن هستند. در شرایط اکسیداسیون، در کوره اکسیژن زیادی برای سوختن سوخت وجود دارد. ولی در شرایط احیا، مقدار اکسیژن موجود در کوره کاهش می‌یابد. شرایط جوی کوره روی سفال اثر می‌گذارد. مثلا در شرایط اکسیداسیون رنگ لعاب یا رنگی که روی سفال زده‌ایم تغییر می‌کند. در شرایط احیا، یعنی وقتی اکسیژن از فضای کوره خارج شده است، بافت گل تغییر می‌کند.
خوشبختانه به‌راحتی می‌توانید گل رس و لعاب‌های آماده مصرف را در رنگ‌ها و مناسب محدوده‌های دمایی گوناگون، در فروشگاه‌های لوازم سفال یا سرامیک، فروشگاه‌های لوازم هنری یا خرده‌فروشان لوازم هنری محل زندگی‌تان تهیه کنید. برای خرید گل رس و لعاب از فروشگاه‌های آنلاین نیز می‌توانید استفاده کنید.
اگر گل رس و لعاب و سایر لوازم را به مقدار زیاد سفارش دهید، در هزینه‌های کلی حمل‌ونقل صرفه‌جویی می‌کنید، به‌ویژه اگر فروشگاه لوازم سفال و سرامیک در نزدیکی محل زندگی‌تان نباشد.
استفاده از لعاب و سایر مواد تزئینی
برای تزئین و زیباترکردن ظروف سفالی چند تکنیک وجود دارد. البته اگر تازه می‌خواهید آموزش سفالگری در خانه را شروع کنید، بهتر است از لعاب و رنگ استفاده کنید و در مراحل بعدی چگونگی استفاده از سایر مواد تزئینی و تکنیک‌های پیچیده‌تر مانند حکاکی یا انتقال نقش‌های چاپی را فرا بگیرید.
لعاب‌دادن یکی از رایج‌ترین و ساده‌ترین تکنیک‌های تزئین ظروف سفالی است. لعاب مایعی شبیه رنگ است که به ظروف سفالی سطحی صاف و براق می‌دهد. لعاب رنگ‌های مختلف دارد و موجب زیبایی و ضدآب‌شدن سفال می‌شود. در بین رنگ‌ها نیز لاتکس مایع یا رنگ‌های آکریلیک بهترین گزینه‌ها برای تزئین‌کردن ظروف سفالی در خانه هستند.
لعاب و رنگ‌ها ارزان هستند و به‌راحتی می‌توانید آنها را اینترنتی یا از فروشگاه‌های لوازم هنری تهیه کنید.
انقباض خشک ظروف سفالی (shrinkage)
گل رس پس از خشک‌شدن کوچک می‌شود و این تغییر اندازه در بعضی از انواع گل رس بیشتر است. ظروف پس از پخت در کوره نیز کوچک می‌شوند، به‌ویژه وقتی تا دمای پخت بیسکویتی خود حرارت ببینند. در هر دو حالت، سفت و فشرده‌شدن الیاف خاک رس علت انقباض خشک است. در حالت اول (خشک‌شدن)، حذف مولکول‌های آب علت کوچک‌شدن ظروف است و در حالت دوم (پخت ظروف در کوره)، متراکم‌شدن در اثر ذوب‌شدگی علت انقباض خشک است که در سطح مولکولی رخ می‌دهد.
اگر می‌خواهید در پایان کار ظرف سفالی‌تان اندازه مشخصی داشته باشد، می‌توانید از خط‌کش استفاده کنید تا بفهمید وقتی ظرف خیس است باید چه اندازه‌ای داشته باشد.
چگونه سفالگری در خانه را شروع کنیم
نخستین گام برای شروع سفالگری در خانه تهیه‌کردن ابزار و تجهیزات مناسب است. به‌راحتی می‌توانید تمام اقلام گفته‌شده را از فروشگاه‌های آنلاین تهیه کنید. سایر مواد لازم مانند خاک رس نیز در بیشتر فروشگاه‌های لوازم هنری عرضه می‌شوند.
اگر تازه‌کار هستید و می‌خواهید با کارهای ابتدایی و ساده شروع کنید، به شما توصیه می‌کنیم خاک رس، کوره سرامیکی کوچک، چرخ سفالگری ساده و چند ابزار مدل‌سازی تهیه کنید. در آینده که تکنیک‌های پیشرفته‌تر سفالگری را آموختید، می‌توانید ابزارهای بهتری بخرید.
