قدم به قدم با ساخت زیردریایی

به گزارش شهرآرانیوز، طی بیش از یک‌صد سال گذشته، توسعه زیردریایی‌ها برای مقاصد نظامی ادامه یافته است و با پیشرفت فناوری در زمینه مهندسی مکانیک دریا و بعداً افزوده شدن سامانه‌های دیجیتال و موشک‌ها، کارایی این وسیله جنگی افزایش چشمگیری یافت.

نقش تعیین‌کننده زیردریایی‌ها در نبردهای دریایی گذشته و قابلیت‌های بالای آن در مخفی ماندن از دید دشمن و ترکیب با تسلیحات پیشرفته، امروزه آن را تبدیل به یک سلاح استراتژیک کرده است که حتی در اختیار داشتن تعداد اندکی از آن می‌تواند در زمان صلح، نقش بازدارندگی مؤثر و در زمان جنگ، برتری‌های رزمی مؤثری به‌دنبال داشته باشد.

با شروع جنگ سرد در قرن بیستم، گونه‌ای جدید از زیردریایی‌ها با پیشران اتمی ساخته شد. نیروی محرکه این زیردریایی‌ها از یک راکتور هسته‌ای کوچک تأمین شده است و تا مدت چند سال و در نمونه‌های جدید تا آخر دوره عمر کاری نیاز به سوخت‌گیری ندارد و در نتیجه می‌تواند به‌طور نامحدود از نظر زمانی به دریانوردی بپردازد.

در دوران جنگ سرد زیردریایی‌های اتمی حامل موشک‌های بالستیک قاره‌پیما به‌عنوان ابزار مهمی برای موازنه قوا عمل کردند و حتی شوروی سابق با این موشک‌های شلیک‌شونده از زیردریایی اقدام به قرار دادن ماهواره در فضا کرد.

با وجود توانایی‌های چشمگیر زیردریایی‌های اتمی، زیردریایی‌های دیزل ــ الکتریک مشتری خود را در نیروهای دریایی دارند که به‌دلیل نیازهای عملیاتی چون حرکت در آب‌های کم‌عمق، سروصدای کمتر (با به‌کارگیری موتور الکتریکی زیر آب) و قابلیت‌های تهاجمی برای درگیری با زیردریایی‌های دشمن است، ضمن اینکه کشورهای دارنده زیردریایی اتمی، آن را برای فروش به کشورهای دیگر ارائه نمی‌کنند.

امروزه عمده زیردریایی‌های مورد استفاده در جهان همچنان از نوع دیزل الکتریک هستند هرچند که طرح‌هایی نیز برای زیردریایی‌های تهاجمی اتمی با دوره عمر ۳۰ سال و بدون نیاز به سوختگیری ارائه شده است.

اکنون فقط شش کشور در دنیا فناوری ساخت زیردریایی‌های اتمی را در دست دارند ولی کشورهای بیشتری توان تولید زیردریایی‌های متعارف (غیراتمی) را دارند.

از مزیت‌های عمده زیردریایی‌های غیراتمی نسبت به اتمی، سروصدای کمتر و مخفی بودن آنها می‌باشد. این زیردریایی‌ها در چند رده (کلاس) طبقه‌بندی شده‌اند که متخصصان دریایی کشورمان در رده‌های مختلف، اقدام به طراحی و ساخت نمونه‌های متناسب با شرایط اقلیمی و تهدیدات پیشِ‌رو نموده‌اند.

تصمیم برای ساخت زیردریایی در ایران، به اوائل دوران جنگ تحمیلی رژیم بعث عراق علیه ایران بازمی‌گردد. طرحی توسط شهید چمران برای این منظور در دست اقدام قرار گرفت اما با وجود تلاش‌های جهادی به‌علت پیچیدگی‌های متعدد ساخت زیردریایی‌ها به ثمره نهایی نرسید.

پس از پایان جنگ سه فروند زیردریایی رده کیلو (Kilo) از روسیه خریداری شد که در دهه ۱۹۹۰ به ایران تحویل داده شدند. این زیردریایی‌ها در رده بهترین نمونه‌های دیزل ــ الکتریک دنیا بودند که با ۲۳۰۰ تن وزن جابه‌جایی روی آب و تا ۳۹۵۰ تن زیر آب قابلیت حمل ۱۸ اژدر یا ۲۴ مین دریایی را دارند. ۶ محفظه اژدر در جلوی این زیردریایی ۷۴ متری وجود دارد. دو ژنراتور دیزل ۱۰۰۰ کیلوواتی و یک موتور ۵۵۰۰ تا ۶۸۰۰ اسب بخار در زیردریایی کیلو به‌کار گرفته شده است.

زیردریایی رده کیلو در نیروی دریایی ارتش

زیردریایی‌های کیلو جزو کم‌سروصداترین نمونه‌های دنیا هستند. با فرارسیدن زمان تعمیرات نیمه‌اساسی آنها، متخصصان نیروی دریایی ارتش دست به کار شده اولین فروند از این زیردریایی‌ها با نام طارق را به‌صورت کاملاً بومی و به‌کمک صنایع مختلف وزارت دفاع در ایران تعمیر کردند.

قطعات و تجهیزات بسیاری نیز برای این زیردریایی به‌صورت بومی ساخته شد، مثال بارز آنها ساخت باتری‌های مختلف موجود در این زیردریایی است که نقشی اساسی را در مدت زمان دریانوردی آن زیر آب دارد ضمن اینکه اهمیت‌های فنی بالایی از نظر قابلیت اطمینان و ایمنی برای آن مطرح است.

از نظر تسلیحاتی نیز بهبودهایی در زیردریایی‌های رده طارق ایران ایجاد شد که مهمترین آن توانایی شلیک موشک کروز ضدکشتی از زیر آب است.

زیردریایی رده کیلو

اما شرایط محیطی خلیج فارس با عمق چند ده متر، تنگه هرمز و آبهای ساحلی ایران، نیازمند زیردریایی با طراحی خاص خود بود. نهنگ اولین طرحی بود که در داخل با مشارکت وزارت دفاع و دانشگاه‌ها به ثمر رسیده به‌عنوان گام اول، به‌صورت تحقیقاتی وارد خدمت در نداجا شد.

زیردریایی نهنگ

با تجربیات کسب‌شده از نهنگ، زیردریایی غدیر بر اساس یک طرح خارجی در خط تولید قرار گرفته تعداد زیادی از آن به خدمت ارتش در آمد. در سالهای مختلف، نمونه‌های جدیدتر غدیر به‌مرور به تجهیزات پیشرفته‌تر مجهز شدند به‌طوری که این زیردریایی امروزه مجهز به سامانه‌های شناسایی پیشرفته است و توان شلیک موشک‌های کروز ضدکشتی را نیز دارد.

زیردریایی غدیر

زیردریایی‌های کوچک کلاس غدیر نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران نیز به‌دلیل طراحی خاص خود به‌شکل بسیار مطلوبی برای منطقه خلیج فارس مناسب هستند و توانایی عملیاتی بالایی را در اختیار نیروی دریایی ارتش می‌گذارند. البته در طراحی این زیردریایی و برنامه‌های ارتقای آن شرایط اقلیمی دریای عمان نیز در نظر گرفته شده است.

غدیر به‌صورت گسترده در نیروی دریایی ارتش به‌کار گرفته شده است

این زیردریایی ۲۹ متری که وزن جابجایی آن ۱۱۵ تن است قابلیت قرارگیری در بستر دریا را دارد و در این وضعیت سامانه‌های راداری توانایی ردگیری آن را ندارند. دو محفظه اژدر برد بلند با قطر ۵۳۳ میلی‌متر که قابلیت شلیک موشک کروز ضدکشتی نیز از آن‌ها وجود دارد جلوی زیردریایی غدیر تعبیه شده است.

در ادامه، متخصصان کشورمان برای رفع نیاز‌های بالاتر از دفاع ساحلی، طراحی زیردریایی بومی فاتح را در دستور کار قرار دادند. زیرسطحی ۵۲۷ تنی فاتح به‌عنوان یک زیردریایی نیمه‌سنگین تلقی می‌شود و تناژ آن در زیرسطح ۵۹۳ تن است. این زیردریایی از نظر مشخصات عملیاتی بسیار برتر از غدیر بوده و توانایی حرکت در عمق ۲۰۰ متر را به‌صورت عادی داشته و بیشینه عمق قابل دستیابی برای آن نیز ۲۵۰ متر است. فاتح توان دریانوردی به‌مدت ۳۵ روز را دارد.

زیردریایی فاتح

فاتح که طول ۴۳.۵ متر و عرض ۴.۵ متر دارد از ۴ مقر پرتاب اژدر‌های ۵۳۳ میلی‌متری برخوردار است و توانایی حمل ۸ مین دریایی را نیز دارد. زیردریایی فاتح هرچند تنها ۲۳ درصد وزن روی آب زیردریایی‌های رده کیلو را دارد، اما در عمده مشخصات عملکردی به ۷۵ درصد تا بیش از ۸۰ درصد از توانایی زیردریایی مطرح کیلو دست یافته است.

در ساخت زیردریایی فاتح بیش از ۴۱۲ هزار قطعه با دستیابی و بومی سازی ۷۶ عنوان فناوری روز دنیا به کار رفته است. این فرایند بیش از ۴ میلیون و ۲۰۰ هزار نفرساعت کار را شامل شده است. شبکه‌ای از ۴۸ مرکز طراحی، ۱۲۰ مرکز صنعتی، ۸۰ شرکت دانش بنیان و ۵۷ مرکز دانشگاهی و ۱۹۵ مرکز پژوهشی کشور در ساخت زیردریایی فاتح نقش داشته اند.

گام بعدی نیز دستیابی به زیردریایی سنگین با تعریف نداجا با قابلیت حمل تسلیحات بیشتر و برد عملیاتی بالاتر در دریاهای دورتر بود. پروژه زیردریایی بعثت برای رفع این نیاز تعریف شد.

در سال‌های گذشته از بعثت به عنوان زیردریایی ۱۲۰۰ تنی یاد می‌شد که از این لحاظ، یک پله بالاتر از فاتح قرار می‌گرفت. اما در سال گذشته اعلام شد قرار است بعثت زیردریایی با تناژ جابجایی بیش از ۳۰۰۰ تن باشد.

در اینصورت باید گفت که این زیردریایی، حتی ۳۰ درصد سنگین‌تر از رده کیلو روسی بوده و حدود ۶ برابر سنگین‌تر از فاتح خواهد بود. در نتیجه برای ساخت و عملیاتی کردن زیردریایی بعثت، توان دانشی و فنی صنایع مرتبط در کشور نیز مستلزم یک جهش قابل توجه بوده است؛ امری که در سال‌های گذشته و در راستای فراهم کردن مقدمات ساخت پروژه عظیم زیردریایی بعثت صورت پذیرفته است. مدت زمان ساخت زیردریایی‌هایی در رده ۴۰۰۰ تن به طور معمول بین ۵۰ تا ۶۰ ماه به طول می‌انجامد.

بعثت به واسطه تناژ و قاعدتا ابعاد بزرگتر، توان حمل تعداد و حجم تسلیحات بیشتر و متنوع تر را نسبت به کیلو خواهد داشت ضمن اینکه پیشرفت های صنایع کشورمان در ساخت زیرسامانه پیشرفته و با حجم کمتر و قابلیت اطمینان بیشتر نیز به کمک زیردریایی بعثت در افزایش هرچه بیشتر توانمندی های شناسایی، رزمی، برد و طول مدت عملیات و بقاپذیری در میدان رزم خواهد آمد. قطعا تجربه ۳۰ ساله استفاده عملیاتی در آبهای دور و نزدیک و البته تعمیرات سنگین زیردریایی های کیلو در رده نیمه اساسی در داخل کشور به کمک متخصصان ایرانی در طراحی بعثت آمده است.

به گفته فرمانده نیروی دریایی ارتش، کارهای مطالعات، طراحی های اولیه و طراحی دقیق زیردریایی بعثت به پایان رسیده و کار ساخت اولین فروند از آن در سال ۱۳۹۹ شروع خواهد شد. از دیگر نکات مهمی که امیر دریادار خانزادی در مورد ویژگی های زیردریایی بعثت اعلام کرده است استفاده از موتورهای الکتریکی بدون جاروبک یا براشلس و به کارگیری پرتابگرهای عمودی موشک در این زیردریایی است.

موتورهای الکتریکی دارای تعدادی قطعه مکانیکی هستند که علاوه بر تأثیر منفی در بازدهی، سبب ایجاد سروصدا یا نویز شده و نیاز به بازبینی ها و تعمیرات را نیز بیشتر می کنند. موتورهای براشلس، از نتایج پیشرفت در صنعت ساخت موتورهای الکتریکی در دهه های اخیر بوده اند.

دستیابی متخصصان کشورمان به این فناوری نیز به صورت بومی صورت گرفته و سبب کاهش بیش از پیش سطح سروصدای تولیدی از موتور زیردریایی که از عوامل کشف آن توسط سامانه های شناسایی دشمن است می شود.

علاوه بر براشلس شدن موتورهای الکتریکی، پیشرفت مهم دیگری در زمینه رانش زیردریایی ها در کشور حاصل شده است و آن هم ساخت سامانه رانش مستقل از هوا است.

این رانش نوع خاصی از سوخت را حمل می‌کند که با ترکیب چند ماده شیمیایی انرژی تولید می‌کند و با استفاده از آن با تولید برق، باتری زیردریایی را شارژ می‌کند. البته این سامانه نیز محدودیت های خاص خود را دارد و مدت زمان زیر آب ماندن زیردریایی را در حدود ۲ تا ۳ برابر نسبت به زیردریایی های دیزل الکتریک افزایش می دهد.

نسل اول این سامانه که به صورت بومی و پس از سالها تلاش و آزمایش های سختگیرانه در کشور ساخته شده است، در زیردریایی فاتح ۴ به کار گرفته خواهد شد. لازم به ذکر است که هم اکنون زیردریایی‌های فاتح ۲ و فاتح ۳ در فرایند ساخت خود، در مراحل تجهیز هستند.

اما گام آخر در حوزه سامانه های رانش زیردریایی ها، استفاده از راکتورهای هسته ای کوچک است. در واقع یک نیروگاه اتمی بسیار کوچک طراحی شده و در داخل زیردریایی نصب می شود. با انرژی الکتریکی حاصل از این نیروگاه، موتورهای زیردریایی قابلیت به حرکت در آوردن پروانه های محرک را خواهند داشت.

سامانه رانش اتمی مزایا و معایب خاص خود را دارد اما مزیت فعلا بی رقیب آن، امکان طول مدت دریانوردی نامحدود و در واقع به میزان عمر کاری زیردریایی است. در واقع با تزریق سوخت به میزان کافی، امکان دریانوردی بدون سوختگیریتا ۳۰ سال نیز در زیردریایی های اتمی جدید، ایجاد شده است.

البته سایر عوامل محدود کننده مانند آذوقه، تسلیحات و تحمل خدمه به قوت خود باقی است.

از نظر دانشی و فنی، صنعت دفاعی کشور، توان توسعه چنین نیروگاه اتمی کوچکی را دارد و به گفته فرمانده نیروی دریایی ارتش، «در ساخت زیردریایی‌های بزرگ‌تر از فاتح این قابلیت در وزارت دفاع به صورت بومی وجود دارد و قطعا برنامه توسعه رانش زیردریایی در دستور کار نیروی دریایی قرار دارد. »

البته از اینکه طرح و برنامه زیردریایی های بزرگتر از فاتح، آیا تنها شامل بعثت می شود یا نه، مشخص نیست اما در دنیا تقریبا تمام زیردریایی های اتمی، تناژ جابجایی بیش از ۵۰۰۰ تن در زیر آب دارند.

در نتیجه احتمال در دستور کار بودن زیردریایی بزرگتر از بعثت که ویژگی های آن شامل بهره گیری از رانش هسته ای برای دریانوردی نامحدود باشد، نسبت به توسعه راکتور اتمی کوچک در حد زیردریایی بعثت، بیشتر به نظر می رسد.

بر اساس تناژ، طول و عرض بدنه زیردریایی‌های خارجی هم رده با بعثت، می‌توان بر اساس تناژ فرضی ۳۰۰۰ تا ۳۲۰۰ تن برای جدیدترین زیردریایی ایرانی، طول ۷۴.۵ تا ۷۵.۸ متر و عرض بدنه ۸.۱ تا ۸.۳ متر را تخمین زد. در زیردریایی های مشابه وزنی بعثت که از فناورهای پیشرفته در زیرسامانه های آنها بهره گرفته شده تعداد خدمه مورد نیاز به ۳۵ تا ۴۵ نفر کاهش یافته است.

در زیردریایی فاتح، ۱۲ نوع سونار مختلف نصب و به کارگیری شده است. تجربیات عملکردی این سامانه ها و نیز نمونه های به کارگیری شده در زیردریایی غدیر، سبب می شود تا متخصصان کشور با تجربه بالاتری از کارکرد در محیط عملیاتی و سطح آمادگی فناوری بالاتر این سامانه ها، برای تجهیز زیردریایی بعثت دست به کار شوند.

البته در روی دیگر سکه، پوشش های عایق صوتی و ضد سونار ساخت داخل نیز که روی زیردریایی های مختلف در کشور به کار گرفته شده است، کمک شایانی در افزایش بیش از پیش پنهانکاری زیردریایی بعثت خواهد نمود.

پوشش‌های عایق ساخت داخل روی زیردریایی طارق از رده کیلو

با توجه به زیردریایی های خارجی هم رده با بعثت، احتمالاً ۶ محفظه اژدر در جلوی بعثت تعبیه خواهد شد که اژدرهای برد بلند والفجر و موشک های کروز ضد کشتی فعلی ایرانی که تابرد ۳۰۰ کیلومتر معرفی شده‌اند قابلیت شلیک از این محفظه ها را خواهند داشت.

همانطور که توسط فرمانده نیروی دریایی ارتش تصریح شده است، بعثت همچون زیردریایی های تهاجمی پیشرفته خارجی، به سیلوهای پرتاب عمودی موشک مجهز می شود. سیلوهای عمودی سبب اشغال فضای کمتری در زیردریایی شده و با توجه به آماده شلیک بودن موشک ها در آن، نیاز به خدمه برای جابجایی سلاح به محفظه پرتاب آنطور که در محفظه های جلویی وجود دارد را نخواهد داشت.

این موشک ها می تواند از انواع ضد کشتی، ضد زیردریایی و از همه مهمتر ضد اهداف زمینی باشد. در این صورت بعثت به یک سلاح راهبردی در دست نیروی دریایی راهبردی ارتش جمهوری اسلامی ایران تبدیل شده و قابلیت تأثیرگذاری بالایی چه در امر بازدارندگی نظامی و چه در زمان جنگ احتمالی برای ضربه زدن به دشمن را در خطوط دریانوردی، اهداف ساحلی و اهداف حیاتی در عمق سرزمین خواهد داشت.

موشک های کروز ضد اهداف زمینی که در ایران ساخته می شوند در برد‌های ۷۰۰، ۱۳۵۰ و ۲۰۰۰ کیلومتر معرفی شده اند. ترکیب برد موشک های کروز با برد حدود ده هزار کیلومتری که در زیردریایی هایی در رده بعثت قابل کسب است شعاع تأثیرگذاری تهاجمی زیردریایی بعثت را به حد مطلوبی می رساند.

ترکیب ویژگی‌های تسلیحاتی قابل کسب در تناژ بالای ۳۰۰۰ تن با سطح بالای پنهانکاری ذاتی زیردریایی ها و البته برد بالا و ماندگاری زیاد در زیر آب سبب می شود تا نیروی دریایی ارتش به قابلیت وارد کردن ضربه های کاری و ناگهانی به عمق راهبردی دشمنان کشور دست پیدا کند.

(عکس خبر تزئینی و تصویری از زیردریایی‌های کلاس کیلو است)