ازدواج سفید چیست و چه جایگاهی در قانون و فرهنگ ایرانی دارد؟

در فرهنگ ما، تعریف متداول و مرسوم از خانواده عبارت است از کنار هم بودن قانونی و شرعی زوجین در قالب رسمی ازدواج. ازدواج سفید یکی از شیوه‌های زندگی مشترک است. در این گونه از ازدواج این کنار هم بودن در قالب پذیرفته‌شده رسمی و قانونی صورت نمی‌گیرد. در تعریفِ جزئی‌ترِ این پدیده گفته شده است که ازدواج سفید نوعی رابطه عاطفی ـ جنسی بین زن و مرد است بدون صیغه عقد نکاح. در این شکل از زندگی مشترک هم‌زیستی با برعهده‌گرفتن تعهد قانونی همراه نیست. عناوین هم‌خانه (homemade)، هم‌باشی (cohabitation) یـا شریک زندگی (partner) و نظایر اینها هم به‌جای ازدواج سفید به کار می‌رود.

تحلیل اجتماعی پدیده ازدواج سفید

جامعه‌شناسان علل مختلفی را برای پدیده ازدواج سفید برشمرده‌اند. تأثیرپذیری از امکانات ارتباطی نوین، کاسته‌شدن از کارکرد و اهمیت خانواده، دگرگونی معیارهای ازدواج، ترس و سرخوردگی از ازدواج، تغییر نوع روابط بین‌فردی، مشکلات اقتصادی و عدم تمایل به مسئولیت پذیری و آثار تعهدبار آن ازجمله عواملی هستند که در ظهور و بروز این پدیده نقش بسیار زیاد داشته‌اند.

بر اساس یک تحقیق‌، انگیزه شخصی و موانع عرفی و هنجاری، بیش از دیگر عوامل، افراد را به این سبک هم‌زیستی سوق می‌دهند. از طرف دیگر، عدم پذیرش از سوی جامعه و خانواده، فقدان حمایت قانونی و پنهانی‌بودن رابطه در اغلب موارد ازجمله محدودیت‌های این شیوه از زندگی است.

تحلیل حقوقی ازدواج سفید

از منظر شرع و قانون، رابطه دو نفر در صورتی صحیح است که طرفین شروط معمول برای این کنار هم بودن را برآورده کرده باشند. همان طور که در ماده ۱۰۶۲ قانون مدنی ذکر شده است: «نکاح واقع می‌شود به ایجاب و قبول به الفاظی که صریحا دلالت بر قصد ازدواج نماید». از این منظر، ازدواج سفید که به‌موجب آن طرفین بدون قصد ازدواج باهم هستند وجاهت قانونی ندارد. باید توجه داشت که علی‌رغم اینکه ازدواج سفید در قوانین ما صراحتا جرم‌انگاری نشده، ولی همان‌گونه که اشاره شد مطابق با حقوق ما، زندگی دو نفر در کنار هم تنها در قالب عقد نکاح و طبق شروط پیش‌بینی‌شده در آن صحیح قلمداد می‌شود. بنابراین، در ازدواج سفید، درصورتی‌که عدم وجود رابطه شرعی بین طرفین احراز شود، این عمل ممکن است از مصادیق بعضی از جرایم تلقی شود. البته، بررسی این موضوع نیازمند تفصیل بیشتر است که در این مقاله مجالی برای پرداختن به آن نیست. همچنین، احراز یا عدم احراز رابطه شرعی میان اشخاص نیازمند تجسس در زندگی خصوصی آن‌‌ها است که این موضوع نیز می‌تواند در بعضی موارد غیرشرعی و خلاف قانون قلمداد شود.

در اینجا باید فرضی را هم بررسی کرد که به زبان فقهی به نکاح معاطاتی معروف شده است. در اینجا زوجین به قصد ازدواج باهم هستند و ایجاب و قبول لفظی صورت نمی‌گیرد. صحیح یا باطل‌بودنِ نکاحِ معاطاتی یکی از مباحث موردبحث بین فقهاست و اکثریت آنها رأی به عدم جواز آن داده‌اند و فقط عده بسیار اندکی از فقهای معاصر رأی به صحت آن داده‌اند. البته گروهی از فقهای مخالف معتقدند که عقل و سیره عقلا مؤید نکاح معاطاتی است. علاوه بر این، در آرای فقها شواهدی نیز وجود دارد که می‌توان آنها را به‌نحوی مصداق نکاح معاطاتی (ازجمله نکاح اخرس، نکاح کنیزان و صاحبانشان، نکاح زوجینِ هم‌زمان مسلمان‌شده و سایر مباحث) به حساب آورد.

نتیجه

بااین‌حال، باتوجه‌به اینکه خودِ پدیده ازدواج سفید به قصد و انگیزه دوری از مسئولیت‌ها و تعهداتِ همراه با ازدواج صورت می‌گیرد، به نظر می‌رسد، به این شکل رایج در جامعه، با قصد ازدواج همراه نباشد و، بنابراین، در زمره نکاح معاطاتی هم قرار نمی‌گیرد. با این اوصاف، تصمیم گیری و قضاوت درمورد درست یا نادرست‌بودن آن، بیشتر از هر کسی، با فرد یا افرادی است که، به‌دلیلِ مسائل و دغدغه‌های زندگیِ روزمره و شخصیِ خود، این شکل از رابطه و نحوه زندگی را برای گذران عمر خود برگزیده‌اند.

منابع:

• مقاله “ازدواج سفید؛ پیامدها و خطرات”: از اعظم رحمت آبادی، الهام کاریزی.
• مقاله “ازدواج سفید؛ انگیزه‌ها و زمینه‌ها”: مهران سهراب‌زاده، میلاد نوروزی*، اسما عسکری کویری.
• پژوهش “مطالعه تجربه زیسته افراد درمورد ازدواج سفید در ایران (مطالعه کیفی جوانان شهرستان گیلان)” از حدیثه رمضانی فر*، محمدعلی آدیش.
• مقاله “تأملی در حکم نکاح معاطاتی یا ازدواج سفید در فقه” از فرهنگ افراسیابی.