افسردگی صبحگاهی؛ علائم، دلایل و راه‌های درمان آن
آیا تا به حال افسردگی صبحگاهی را تجربه کرده‌اید؟ این مشکل بیشتر در افرادی دیده می‌شود که مبتلا به اختلال افسردگی عمده هستند. افسردگی صبحگاهی باعث می‌شود نشانه‌های اختلال افسردگی صبح‌ها بیشتر از ساعات دیگرِ شبانه‌روز ظاهر شود، نشانه‌هایی مانند اندوه فراوان، ناامیدی، خشم یا خستگی. به بروز علائم افسردگی در صبح «تنوع خلقی روزانۀ افسردگی» نیز گفته می‌شود. یادتان باشد این افسردگی با اختلال عاطفی فصلی متفاوت است و ارتباطی با تغییر خلق‌وخو به‌دلیل عوض‌شدن فصل‌ها ندارد. این روزها، افسردگی صبحگاهی یکی از نشانه‌های شایع ابتلا به افسردگی است.
دلایل ابتلا به افسردگی صبحگاهی چیست؟
در سال ۲۰۱۳، تحقیقی انجام شد که نشان می‌داد ساعت زیستی در افراد مبتلا به افسردگی دچار اختلال می‌شود. این اختلال از دلایل عمده افسردگی صبحگاهی است. به‌طور کلی، بدن انسان ساعتی داخلی در ۲۴ ساعت شبانه‌روز دارد که باعث می‌شود در هنگام شب، حالتی خواب‌آلود پیدا کند و صبح‌ها سرحال و هوشیار باشد. به این چرخۀ خواب‌وبیداریِ طبیعی ساعت زیستی می‌گویند.
هورمون‌ها
ریتم و تنظیمات بعضی از هورمون‌ها مانند کورتیزول و ملاتونین باعث می‌شوند بدن برای قرارگرفتن در موقعیت‌های خاص آماده شود؛ برای مثال، زمانی که خورشید طلوع می‌کند، کورتیزول در بدن ترشح می‌شود. این هورمون به بدن کمک می‌کند در طول روز فعال و هوشیار بماند. کورتیزول فشار خون، قند خون، ضربان قلب و میزان نفس‌کشیدن در دقیقه را افزایش می‌دهد.
در بلندمدت، کورتیزولِ زیاد مشکلاتی مانند اضطراب، افسردگی، فقدان تمرکز و اختلال در حافظه را به همراه می‌آورد. معمولا بعد از بیدارشدن، سطح کورتیزول افزایش می‌یابد؛ البته بدن هم در مقابل آن واکنش نشان می‌دهد و باعث آرام‌شدن و کاهش کورتیزول می‌شود.
با غروب خورشید هم پای هورمون دیگری یعنی ملاتونین به میان می‌آید؛ هورمونی که بدن را به‌سمت دنیای خواب و خواب‌آلودگی می‌کشاند.
زمانی‌که این ریتم و نظمِ هورمون‌ها به هم می‌خورد، بدن شروع به تولید هورمون‌ها در زمانی نامناسب می‌کند. چنین روندی روی روان و جسم اثرات نامطلوب می‌گذارد؛ برای نمونه، تولید ملاتونین در روز سبب خواب‌آلودگی و بداخلاقی در صبح می‌شود.
التهاب
دانشمندان مقدار زیادی از ماده‌ای شیمیایی موسوم به اینترلوکین-۶ در مغز افراد مبتلا به افسردگی، اسکیزوفرنی و اختلالات روانی دیگر پیدا کرده‌اند. مقدار این ماده در افرادِ مختلف در زمان‌های گوناگون دچار نوساناتی است؛ اما در صبحگاه در بیشترین میزان خود قرار دارد.
نتایج یک پژوهش نشان داده اینترلوکین-۶ در بعضی از افراد در طول شب افزایش می‌یابد و در زمان رسیدن کورتیزول به بیشترین مقدار خود، آن نیز به پیک یا نقطه اوجش می‌رسد. ماده اینترلوکین-۶ به‌واسطه وجود التهاب در بدن تولید می‌شود؛ پس التهاب هم روی ترشح کورتیزول و افسردگی صبحگاهی تأثیراتی دارد.
افسرده‌بودن نیز به‌طور کلی، موجب شکل‌گیری افسردگی صبحگاهی می‌شود. البته این را هم یادتان باشد که نداشتن خواب باکیفیت هم به افسرده‌شدن دامن می‌زند.
نشانه‌های افسردگی صبحگاهی چیست؟
افراد مبتلا به افسردگی صبحگاهی هنگام بیدارشدن در صبح علائم و نشانه‌های شدیدی مانند غم و افسردگی را احساس می‌کنند؛ اما به‌مرور، در طول روز، از نگرانی و حالات ناخوشایندشان کاسته می‌شود.
از علائم و نشانه‌های افسردگی صبحگاهی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- دشواری انجام کارهای ساده مانند دوش‌گرفتن یا آماده‌کردن صبحانه؛
- تأخیر در عملکرد شناختی مغز (مه مغزی و قفل‌شدن توان فکری)؛
- ازدست‌دادن اشتیاق به کارهای موردعلاقه سابق؛
- دشواری در بیدارشدن و جدایی از رختخواب؛
- تغییر اشتها به‌شکل پرخوری یا بی‌اشتهایی؛
- دچاربودن به احساس خلأ و بی‌حسی؛
- پُرخوابی یعنی خوابیدن بیش از حد؛
- کمبود انرژی شدید در شروع روز؛
- احساس اضطراب و ناامیدی؛
- نداشتن تمرکز و توجه.
تشخیص افسردگی صبحگاهی چگونه است؟
افسردگی صبحگاهی بخشی از بیماری افسردگی است و به همین خاطر، برای تشخیص آن از معیارهای جداگانه‌ای استفاده نمی‌شود. به‌عبارت دقیق‌تر، پزشک برای تشخیص افسردگی صبحگاهی به‌دنبال بررسی معیارها و نشانه‌های چندان ویژه‌ای در فرد نمی‌گردد؛ اما برای تشخیص این مسئله، از بیمار درباره الگوی خواب و تغییرات خلق‌وخویش در طول روز سؤالاتی پرسیده می‌شود.
درمان‌گر یا روان‌شناس پرسش‌هایی مانند موارد زیر از بیمار می‌پرسد:
- آیا برای بیرون‌آمدن از رختخواب و شروع‌کردن روز مشکل دارید؟
- آیا خلق‌وخویتان در طول روز به‌طور محسوسی در نوسان است؟
- آیا همچنان از انجام فعالیت‌های موردعلاقه‌تان لذت می‌برید؟
- آیا برنامه‌های روزانه‌تان تحت‌تأثیر تغییراتی قرار گرفته است؟
- آیا بیشتر از گذشته‌ها در تمرکزکردن دچار مشکل هستید؟
- نشانه‌های افسردگی در صبح‌ها بیشتر است یا شب؟
- چه‌چیزی (یا حتی چه‌کسی) حالتان را بهتر می‌کند؟
درمان افسردگی در صبح چیست؟
در ادامه، راجع‌به درمان‌هایی خواهید خواند که به رفع مشکل افسردگی صبحگاهی کمک می‌کنند:
دارودرمانی
برخلاف نشانه‌های دیگر افسردگی، استفاده از داروهای بازدارندۀ بازجذب سروتونین (SSRIs) برای رفع افسردگی صبحگاهی چندان مفید نیستند. این نوع داروها داروهای ضدافسردگی‌ای هستند که می‌توانند علائم و نشانه‌های افسردگیِ شدید را بهبود بخشند؛ اما داروهای مهارکنندۀ بازجذب سروتونین ـ نوراپی‌نفرین (SNRI) مانند ونلافاکسین (Venlafaxine) با نام تجاری افکسور (Effexor) می‌توانند برای رفع افسردگی صبحگاهی مؤثر باشند.
گفت‌وگودرمانی
گفت‌وگودرمانی هم مانند رفتاردرمانی شناختی , روان‌درمانی بین‌فردی (Interpersonal Therapy) و روان‌درمانی، برای درمان افسردگی صبحگاهی استفاده می‌شود. تلفیق گفت‌وگودرمانی و دارودرمانی اثرگذاری این دو را افزایش می‌دهد.
نوردرمانی
نوردرمانی نیز در درمان افسردگی صبحگاهی مفید است. در این روش، فرد در مقابل جعبه نور می‌نشیند یا در نزدیکی آن مشغول به فعالیت می‌شود. از جعبه، نوری درخشان ساطع می‌شود که مشابه نور طبیعیِ بیرون است. گفته می‌شود قرارگرفتن در معرض نور روی مواد شیمیایی مغزی مرتبط با خلق‌وخو اثرات مثبت می‌گذارد. البته نوردرمانی غالبا برای رفع اختلال عاطفیِ فصلی کاربرد دارد؛ اما ممکن است در زمینه درمان افسردگی صبحگاهی هم مؤثر باشد.
درمان با ضربه الکتریکی تشنج‌آور (ECT)
درمان با ضربه الکتریکی تشنج‌آور (ECT) نیز درمانی برای افسردگی صبحگاهی است. در این روش، جریان الکتریسیته، با قصد ایجاد تشنج، به مغز وارد می‌شود. در نتیجۀ چنین درمانی، تغییراتی در شیمی مغز ایجاد می‌شود و ظاهرا می‌تواند علائم افسردگی را تغییر بدهد و آنها را درمان کند. فرد در درمان با ضربه الکتریکی تشنج‌آور بیهوش می‌شود؛ یعنی در هنگام درمان، فرد خواب است. جریان‌های الکتریکی با تنظیماتی کنترل‌شده به مغز وارد می‌شوند تا با کمترین میزانِ عوارض جانبی درمان انجام شود.
درمان‌هایی که گفته شد در ازبین‌بردن مشکلات وابسته به افسردگی نقش دارند و علائم ناشی از آن را کاهش می‌دهند. از مشکلات وابسته به افسردگی صبحگاهی می‌توان به درگیری‌ها در روابط عاطفی، مشکلات در محیط کار یا شکل‌گیری افکار منفی ذهنی اشاره کرد.
وظیفه بیمار در درمان افسردگی صبحگاهی چیست؟
علاوه بر درمان‌هایی که گفته شد، ایجاد تغییراتی کوچک در الگوی خواب هم به بهبود افسردگی صبحگاهی کمک می‌کند. تغییرات کوچک باعث می‌شوند چرخه خواب و بیداری با ساعت زیستی بدن هماهنگ شود و علائم افسردگی صبحگاهی کاهش یابد.
این توصیه‌ها را به خاطر بسپارید:
- به‌طور منظم ورزش کنید، اما از انجام ورزش‌های سخت و شدید دست‌کم ۴ ساعت قبل از خوابیدن دوری کنید؛
- هرشب در ساعتی معین به رختخواب بروید و ساعتی مشخص هم بیدار شوید؛
- در فضایی مناسب مثل اتاقی ساکت، تاریک و با دمای مناسب به خواب بروید؛
- از مصرف مواد مانع خواب مانند الکل، کافئین و تنباکو بپرهیزید؛
- وعده‌های غذایی‌تان را در ساعتی مشخص میل کنید؛
- از چرت‌زدن‌های طولانی خودداری کنید.
این روش‌ها ساعت زیستی بدن را تنظیم و نیز ترشح هورمون‌ها در زمان مناسب را ممکن می‌کنند. با تنظیم هورمون‌ها، خلق‌وخویتان بهتر و علائم ناخوشایند دیگر هم از شما دور می‌شود.
در آخر
مانند انواع دیگر افسردگی، افسردگی صبحگاهی نیز قابل‌درمان است. اگر فکر می‌کنید به این مشکل دچار هستید با پزشک صحبت کنید. پزشک بهتر می‌داند چه درمانی را برایتان تجویز کند. لطفا اگر دچار افسردگی صبحگاهی هستید، از تجاربتان برایمان بگویید.
