علائم زوال عقل، علل و روش‌های تشخیص آن
زوال عقل به‌طورکلی برای توصیف علائم مختلف اختلالات شناختی مانند فراموشی به‌کار می‌رود. زوال عقل یکی از نشانههای اختلالات و بیماری‌های مغزی است. نزدیک به ۴۷٫۵ میلیون نفر در سرتاسر جهان از زوال عقل رنج می‌برند. در هر چهار ثانیه، یک نفر به زوال عقل دچار می‌شود. با اینکه زوال عقل در افراد سالخورده شیوع بیشتری دارد، ولی این بیماری یک عارضه‌ی طبیعی ناشی از سالخوردگی محسوب نمی‌شود. در این مطلب به بررسی عوامل ایجاد زوال عقل و درمان آن می‌پردازیم.
زوال عقل چیست؟
زوال عقل تنها یک بیماری نیست، بلکه تعریفی کلی برای توصیف اختلالات حافظه، اختلالات ارتباطی و اختلال در فکر کردن است. با اینکه زوال عقل بیشتر در افراد سالخورده مشاهده می‌شود، ولی بروز آن در سنین پیری طبیعی نیست. اختلالات خفیف شناختی مانند ضعیف شدن حافظه کوتاه مدت در هنگام پیری امری طبیعی است. این اختلالات شناختی بیش از آنکه زوال عقل به‌حساب بیایند، نوعی اختلال شناختی مرتبط با افزایش سن به‌شمار می‌روند، زیرا باعث بروز مشکلات چشمگیری نمی‌شوند.
زوال عقل برای توصیف دو یا چند علامت بسیار شدید که فعالیت‌های روزمره‌ی فرد را تحت تأثیر قرار می‌دهند، به‌کار می‌رود. براساس تجزیه و تحلیل آمار جدید در سال ۲۰۱۰، ۴٫۷ میلیون نفر از افراد بالای ۶۵ سال در آمریکا، به بیماری آلزایمر مبتلا هستند. براساس ارزیابی انجمن آلزایمر:
- کمی بیش از یک‌دهم افرادی که بالای ۶۵ سال سن دارند، از آلزایمر رنج می‌برند؛
- بیش از یک‌سوم افراد بالای ۸۵ سال به آلزایمر مبتلا هستند؛
- ۶۰ تا ۸۰ درصد افراد مبتلا به زوال عقل، دچار آلزایمر هستند.
علل زوال عقل
زوال عقل می‌تواند بر اثر مرگ سلول‌های مغزی و خصوصا بیماری‌های نورودژنراتیو (مرگ تدریجی سلول‌های مغز در اثر افزایش سن) بروز کند. دقیقا مشخص نیست که زوال عقل باعث مرگ سلول‌های مغزی می‌شود یا مرگ سلول‌های مغزی موجب بروز زوال عقل می‌شود.
علاوه بر مرگ تدریجی سلول‌های مغزی (مانند چیزی که در آلزایمر شاهد آن هستیم)، آسیب‌های واردشده به سر، سکته مغزی و تومورهای مغزی می‌توانند موجب زوال عقل شوند.
سایر دلایل ابتلا به زوال عقل عبارتند از:
- زوال عقل عروقی: از مرگ سلول‌های مغزی در اثر بیماری‌های مرتبط با عروق مغزی مانند سکته‌های مغزی ناشی می‌شود. این بیماری‌ها جریان طبیعی خون را با اختلال همراه می‌کنند و مانعِ رسیدن اکسیژن به سلول‌های مغزی می‌شوند.
- آسیب‌های واردشده به سر: چنین آسیب‌هایی احتمال مرگ سلول‌های مغزی و بروز زوال عقل را افزایش می‌دهند. تکرار ضربات آسیب‌زننده به سر (مثلا در برخی ورزش‌ها) ارتباط مستقیمی با افزایش احتمال بروز زوال عقل در آینده دارد. با اینکه شواهد کمی در دسترس است، ولی به نظر می‌رسد حتی یک صدمه‌ی واردشده به مغز هم می‌تواند احتمال بروز زوال عقل دژنراتیو مانند بیماری آلزایمر را افزایش بدهد.
- بیماری‌های ناشی از پریون: پریون‌ها، پروتئین‌هایی هستند که می‌توانند در برخی افراد باعث ایجاد بیماری‌هایی مانند جنون گاوی شوند.
- عفونت‌های ناشی از HIV: درمورد چگونگی آسیب زدن این ویروس به سلول‌های مغزی اطلاعاتی در دست نیست.
- عوامل برگشت‌پذیر: تداخلات دارویی، افسردگی، کمبود ویتامین‌ها و اختلال در عملکرد تیروئید، می‌توانند موجب بروز زوال عقل شوند. درصورتی‌که این عوامل درمان شوند، زوال عقل ناشی از آنها نیز بهبود می‌یابد.
انواع زوال عقل
- آلزایمر در اثر پلاک‌های تشکیل‌شده در بین سلول‌های مغزیِ در حال مرگ و درهم‌پیچیدگی درونی سلول‌ها ایجاد می‌شود. هردوی این شرایط در اثر ناهنجاری پروتئین‌ها به‌وقوع می‌پیوندند. اتصالات و سلول‌های عصبی در افراد مبتلا به آلزایمر به‌طور پیشرونده‌ای کاهش می‌یابد. درنهایت مغز نیز کوچک‌تر می‌شود.
- زوال عقل با اجسام لویی یک بیماری نورودژنراتیو است که در اثر ایجاد ساختارهای غیرطبیعی در مغز بروز می‌کند. این تغییرات در مغز ناشی از پروتئینی به نام آلفا-سینوکلئین است.
- زوال عقل مخلوط ناشی از بروز دو یا سه نوع زوال عقل است که همزمان به‌وقوع می‌پیوندند. به‌عنوان مثال ممکن است یک نفر به‌طور همزمان دچار بیماری آلزایمر و زوال عقل عروقی شود.
- در بیماری پارکینسون نیز اجسام لویی حضور دارند. با اینکه پارکینسون اغلب به‌عنوان یک اختلال حرکتی شناخته می‌شود، ولی معمولا علائم زوال عقل در افراد مبتلا به پارکینسون مشاهده می‌شود.
- بیماری هانتینگتون با انواع خاصی از حرکات غیرارادی شناخته می‌شود، اما این بیماری نیز یکی از انواع زوال عقل به‌شمار می‌رود.
سایر اختلالاتی که منجر به بروز علائم زوال عقل می‌شوند، عبارتند از:
- زوال عقل پیشانی گیجگاهی (بیماری نیمن پیک)؛
- هیدروسفالی با فشار طبیعی زمانی بروز می‌کند که مقدار اضافی مایع مغزی-نخاعی در مغز انباشته شود؛
- سندروم بنسون (PCA) که به بیماری آلزایمر شبیه است، ولی در ناحیه‌ی متفاوتی از مغز روی می‌دهد؛
- نشانگان داون که احتمال بروز آلزایمر را در افراد کم‌سن‌وسال افزایش می‌دهد.
علائم زوال عقل
علائم زیر توسط آکادمی آمریکایی پزشکان خانواده (AAFP) جمع‌آوری و در مجله‌ی پزشکان خانواده‌ی آمریکا به چاپ رسیده‌اند. ممکن است هریک از این علائم در فرد مبتلا به زوال عقل مشاهده شود. بیشتر این علائم به‌خاطر از دست دادن حافظه بروز می‌کنند. ممکن است خودِ بیمار تعدادی از این علائم را تشخیص بدهد، اما سایر علائم را اطرافیان یا پزشک تشخیص خواهند داد.
- از دست دادن حافظه‌ی کوتاه‌مدت (یکی از نشانههای این مشکل، پرسیدنِ سؤال‌های تکراری است)؛
- مشکل در انجام بعضی از اموراتی که فرد با انجام‌شان آشنایی دارد (به‌عنوان مثال مشکل در درست کردن نوشیدنی یا غذایی که فرد همیشه درست می‌کرد)؛
- مشکلات ارتباطی (بروز مشکلات زبانی، فراموش کردن کلمات ساده یا استفاده‌ی اشتباه از کلمات)؛
- موقعیت‌ناآگاهی (به‌عنوان مثال گم‌شدن در خیابانی که فرد آن را بلد بوده است)؛
- بروز مشکلاتی در تفکر انتزاعی (به‌عنوان مثال مشکلاتی در معامله کردن با پول)؛
- فراموش کردن جای چیزهایی که هر روز مورد استفاده قرار می‌گیرند (مانند دسته‌کلید یا کیف پول)؛
- تغییرات خُلقی (تغییرات ناگهانی و غیرمنتظره در چشم‌انداز فرد نسبت به زندگی یا دیدگاهی که فرد نسبت به خودش دارد)؛
- تغییرات شخصیتی (ممکن است فرد حساس، شکاک یا ترسو شود)؛
- کاهش علاقه‌ی فرد به آغاز کارهای تازه (کمتر شدن تمایل فرد برای شروع کاری جدید یا رفتن به جایی).
با افزایش سن، علائم زوال عقل تشدید می‌شوند.
برای تشخیص قطعی زوال عقل، از چه آزمون‌هایی استفاده می‌شود؟
امروزه آزمون‌های زوال عقل به‌طور گسترده‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرند و نتایج حاصل از آنها نیز تا حد زیادی قابل‌‌اعتماد است. این آزمون‌ها از زمان شروع‌شان در دهه‌ی ۱۹۷۰ میلادی، تاکنون تغییرات چندانی نداشته‌اند. مرحله‌ی اولِ آزمونِ عملکرد حافظه و سلامت شناختی فرد، شامل تعدادی سؤال و دستورالعمل‌های استاندارد است. براساس تحقیقات، تشخیص زوال عقل تنها با استفاده از آزمون‌های استاندارد زیر امکان‌پذیر است. این آزمون‌ها باید به‌طور کامل انجام و جواب‌هایشان ثبت شود.
«آزمون روانی مختصر» بر مبنای ۱۰ سؤال طراحی شده است. برخی از این سؤال‌ها عبارتند از:
- چند سال سن دارید؟
- ساعت حدودا چند است؟
- امسال چه سالی است؟
- تاریخ تولدتان چه‌موقع است؟
هر جواب درست، یک نمره خواهد داشت. نمره‌ی شش و کمتر، نشانه‌ی اختلالاتی در عملکرد شناختی فرد است.
آزمون ارزیابی شناختی پزشک عمومی (GPCOG)، مشاهدات اقوام یا خانواده را نیز به آزمون قبلی اضافه می‌کند. این آزمون برای پزشکان طراحی شده است و معمولا اولین ارزیابی رسمی از سلامت روانی فرد است. در مرحله‌ی دومِ آزمون، از یکی از نزدیکان فردِ مشکوک به زوال عقل، شش سؤال پرسیده می‌شود. برخی از این سؤال‌ها عبارتند از:
- آیا فرد در به خاطر آوردن اتفاقات یا مکالمات اخیر مشکل دارد؟
- آیا فرد کلمات درست را به‌سختی پیدا می‌کند یا لغات اشتباه به‌کار می‌برد؟
- آیا فرد در مدیریت پول یا مصرف داروها با مشکل روبه‌رو شده است؟
- آیا فرد برای رفت‌و‌آمد به جاهای مختلف با مشکل روبه‌رو شده است؟
اگر نتیجه‌ی این آزمون، ضعف حافظه را تأیید کند، آزمون‌های دیگری مانند تست خون و سی‌تی اسکن از مغز توصیه می‌شود.
آزمون‌های بالینی علل از دست دادن حافظه را مشخص می‌کنند یا کمک می‌کنند گزینه‌های احتمالی محدودتر شوند.
آزمون کوتاه وضعیت ذهنی (MMSE) یک آزمون شناختی دیگر است که موارد زیر را اندازه‌گیری می‌کند:
- آگاهی فرد از زمان و مکان؛
- یادآوری کلمات؛
- توانایی‌های زبانی؛
- میزان دقت و قدرت محاسبات فرد؛
- توانایی فرد در شناسایی ارتباط بَصَری و فضایی میان اشیاء.
آزمون کوتاه وضعیت ذهنی برای شناسایی زوال عقل ناشی از بیماری آلزایمر مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین این آزمون می‌تواند در ارزیابی شدت بیماری و یافتن درمان‌های مناسب نیز کمک‌کننده باشد.
آیا زوال عقل قابل درمان است؟
مرگ سلول‌های مغزی امری برگشت‌ناپذیر است، بنابراین هیچ درمان شناخته‌شده‌ای برای زوال عقل دژنراتیو وجود ندارد. به همین دلیل به‌جای از بین بردن علت بیماری، بیشتر بر روی مراقبت از بیمار و کنترل علائم اختلالاتی مانند آلزایمر تمرکز می‌شود.
اگر زوال عقل از عواملی مانند ضربه، اثرات جانبی داروها و کمبود ویتامین ناشی شده باشد، ممکن است بتوان از آسیب‌های واردشده به مغز یا گسترش آسیب‌ها به بافت مغز، جلوگیری کرد.
علائم بیماری آلزایمر را می‌توان به کمک بعضی از داروها کاهش داد. به این منظور چهار داروی تأییدشده در ایالات متحده وجود دارند که مهارکننده‌های کولین‌استراز (استیل کولین‌استراز) نام دارند.
- دونپزیل؛
- گالانتامین؛
- ریواستیگمین؛
- تاکرین.
دسته‌ی دیگری از داروها ممانتین نام دارند و بر ضد گیرنده‌های NMDA مغز عمل می‌کنند. ممکن است این داروها به‌تنهایی یا همراه با مهارکننده‌های کولین‌استراز مورد استفاده قرار بگیرند.
مهارکننده‌های کولین‌استراز می‌توانند به بهبود ویژگی‌های رفتاری فرد مبتلا به بیماری پارکینسون نیز کمک کنند. به یاد داشته باشید هیچ‌گاه این داروها را به‌طور خودسر مصرف نکنید و قبل از مصرف هر نوع دارویی، حتما با پزشک خود مشورت کنید.
تمریناتی مانند یادیارها و سایر ابزارهای یادآوری رایانه‌ای می‌توانند مغز را تقویت کنند، عملکرد شناختی مغز را بهبود بدهند و به فرد کمک کنند تا حدی با فراموشی ناشی از آلزایمر کنار بیاید. یادیارها ترفندهایی برای به خاطر سپردن چیزها هستند که فقط به تکرار مطالب اکتفا نمی‌کنند، بلکه با ایجاد رابطه بین مفاهیم تازه و اطلاعات قبلی موجود در مغز، به یادآوری راحت‌تر آنها کمک می‌کنند.
چه عواملی احتمال ابتلا به زوال عقل را افزایش می‌دهند؟
عواملی وجود دارند که خطر ابتلا به زوال عقل را افزایش می‌دهند که در این میان، افزایش سن مهم‌ترینِ آنهاست. سایر عوامل عبارتند از:
- سیگار و مصرف نوشیدنی‌های الکلی؛
- تصلب شرایین (نوعی بیماری قلبی-عروقی که باعث سختی سرخرگ‌ها می‌شود)؛
- افزایش سطح کلسترول بد خون (لیپوپروتئین کم‌چگالی یا LDL)؛
- بالا بودن سطح هوموسیستئین خون (نوعی اسید آمینه)؛
- دیابت؛
- اختلال شناختی خفیف نیز ممکن است بعضی اوقات (نه همیشه) منجر به بروز زوال عقل شود.
