عقده ادیپ و الکترا؛ نشانه‌ها و پیامدهای آن

مفهوم عقده ادیپ چیست؟

در نظریه روان‌کاوی، عقده ادیپ به‌معنای تمایل کودک به درگیری جنسی با والد جنس مخالف است. البته در دختران این علاقه و اشتیاق عقده الکترا نامیده می‌شود. این میل که آگاهانه سرکوب می‌شود در اعماق ذهن کودک باقی می‌ماند، اما به‌عقیده فروید همچنان بر رشد کودک و رفتار او اثر می‌گذارد.

بر اساس نظریه فروید، کودکان از دل یک‌ سری مراحل رشد روانی‌جنسی عبور می‌کنند و در هر مرحله، ضمیر ناخودآگاه روی لذت‌بردن از بخشی از بدن متمرکز می‌شود. این مراحل عبارت‌اند از:

مرحله دهانی: از بدو تولد تا ۱۸ماهگی که شامل تسلط روی دهان و لذت مکیدن، لیسیدن، جویدن و گازگرفتن است.

مرحله مقعدی: از ۱۸ماهگی تا ۳سالگی که بر لذت دفع یا نگه‌داشتن ادرار و مدفوع تمرکز دارد.

مرحله آلتی: از ۳ تا ۵سالگی که مهم‌ترین مرحله رشد روانی‌جنسی کودک است و در این مرحله کودکان به والد غیرهم‌جنس اشتیاق جنسی پیدا می‌کنند.

مرحله نهفتگی: از ۵ تا ۱۲سالگی که کودک احساسات نهفته سالمی به جنس مخالف پیدا می‌کند.

مرحله تناسلی: از ۱۲سالگی تا بزرگ‌سالی که بلوغ و ایجاد علایق جنسی سالم در این مرحله اتفاق می‌افتند.

فروید می‌گوید عقده ادیپ نقش مهمی در مرحله آلتی ایفا می‌کند. در این مرحله، کودک کشش جنسی به والد غیرهم‌جنس خود پیدا می‌کند که به خصومت با والد هم‌جنس منجر می‌شود. به‌گفته فروید، پسر می‌خواهد مادرش را تصاحب کند و جایگزین پدرش شود، پدری که رقیب محبت‌های مادر برای اوست. همچنین به‌اعتقاد فروید، تکمیل موفقیت‌آمیز این مرحله مستلزم هم‌ذات‌پنداری (همانندسازی) با والد هم‌جنس است و به تشکیل هویت جنسی بالغ کودک منجر می‌شود.

مهم‌ترین نشانه‌های عقده ادیپ چیست؟

فروید معتقد بود همه کودکان این فرایند را به‌عنوان بخشی از طبیعت رشد پشت‌سر می‌گذارند و این نشانه‌ها را از خود بروز می‌دهند:

وابستگی بیش از حد به والد غیرهم‌جنس؛

تعلق خاطر به والد غیرهم‌جنس؛

خصومت با والد هم‌جنس؛

حسادت به والد هم‌جنس؛

احساس تملک به والد غیرهم‌جنس.

گویا دلیل برخی از رفتارهای کودکان وجود این عقده در آنهاست، رفتارهایی مثل:

عصبانیت یا پرخاشگری کودک نسبت به والد رقیب؛

عصبانیت یا حسادت در صورت ابراز علاقه والد رقیب به والد محبوب؛

رفتارهایی مبنی بر میل کودک به ازدواج با والد؛

تلاش برای جلب توجه والد محبوب؛

دستور دوری از والد محبوب به والد رقیب؛

اصرار به خوابیدن بین والدین؛

اعلام تمایل به ازدواج با والد غیرهم‌جنس در بزرگ‌سالی.

عقده الکترا چیست؟

کارل یونگ این مسئله در دختران را عقده الکترا نامید، یعنی دخترانی که به پدرشان میل جنسی دارند و به مادرشان حسادت می‌کنند. البته فروید معتقد بود اصطلاح عقده ادیپ هم شامل پسران می‌شود و هم دختران و فقط هرکدام به‌ شکل متفاوتی تجربه‌اش می‌کنند. اسم این عقده از اسطوره‌ای یونانی به‌نام الکترا گرفته شده است؛ الکترا برادرش را متقاعد می‌کند که به او کمک کند مادرش را بکشد و انتقام قتل پدرش را بگیرد.

فروید اعتقاد داشت زمانی که دختر متوجه می‌شود آلت تناسلی مردانه ندارد، در قلبش کینه‌ای به مادرش شکل می‌گیرد که او را بدون تجهیزات کافی به دنیا آورده است. البته این رنجش به‌مرور جای خود را به هم‌ذات‌پنداری با مادر و درونی‌سازی صفات و ویژگی‌های والد هم‌جنس می‌دهد.

این دیدگاه فروید درباره تمایلات جنسی زنان به‌شدت مورد انتقاد قرار گرفت. روان‌کاوی به‌اسم کارن هورنای تعریف فروید از حسادت دخترانه را رد کرد و گفت: «اتفاقا پسرها به‌خاطر باردارنشدن حسادت رحم را تجربه می‌کنند.»

عقده ادیپ چطور حل می‌شود؟

تعارضات رشدی در تمام مراحل نظریه رشد روانی‌جنسی فروید اتفاق می‌افتند، تعارضاتی که اگر حل نشوند شخصیت و هویت سالمی شکل نمی‌گیرد. کودک باید با والد هم‌جنس هم‌ذات‌پنداری (همانندسازی) و تضاد مرحله آلتی را حل کند تا هویت سالمش شکل بگیرد. در ادامه ۳ نمونه از این تعارضات را بررسی می‌کنیم.

۱. تأثیر نهاد (Id) و خود (Ego)

نهاد انسان خواستار ارضای فوری تمام تمایلات ناخودآگاه فرد است و ایگو یا خود واقع‌گرا، میانجی‌گر بین تمایلات نهاد فرد و خواسته‌های واقعی اوست. فروید می‌گوید نهاد اولیه کودک سعی می‌کند پدر را از میان بردارد، اما منِ واقع‌گرای او (ایگو) می‌داند پدر رقیب قدرتمندی است. از سوی دیگر به پدرش نیز وابستگی مثبتی احساس می‌کند که زمینه همانندسازی با والد هم‌جنس را فراهم می‌کند.

۲. اضطراب اختگی ناشی از عقده ادیپ

عقده ادیپ ترسی جدی و واقعی پسِ ذهن پسربچه شکل می‌دهد که آن را اضطراب اختگی می‌نامند. وقتی کودک به تفاوت‌های فیزیکی بین ۲ جنس زن و مرد آگاه می‌شود، تصور می‌کند آلت تناسلی مردانه از دستگاه تناسلی زنان بریده شده است. همچنین می‌ترسد پدر به‌خاطر این کشش جنسی به مادر او را اخته کند.

۳. ظهور فراخود (سوپرایگو)

برای حل این تعارض رشدی، مکانیسم دفاعی همانندسازی آغاز می‌شود. فراخود کودک شکل می‌گیرد و به نوعی اقتدار اخلاقی درونی تبدیل می‌شود تا با درونی‌سازی شخصیت پدر، خواسته‌های نهاد کودک را سرکوب و ایگو را وادار به عمل بر اساس معیارهای ایدئالیستی کند.

فروید توضیح می‌دهد فراخود کودک سعی می‌کند شخصیت پدر را تقلید کند تا احساسات قوی عقده ادیپ سرکوب شوند. عوامل بیرونی از جمله هنجارهای اجتماعی، آموزه‌های دینی و سایر تأثیرات فرهنگی نیز به سرکوب عقده ادیپ کمک می‌کنند.

اگر عقده ادیپ حل نشود، چه اتفاقی می‌افتد؟

اگر تعارضات رشدی هریک از مراحل روانی‌جنسی حل نشوند، در آن مرحله از رشد تثبیت اتفاق می‌افتد. یعنی تمرکز ساختار ایگو کودک بر امیال و غرایز آن مرحله باقی می‌ماند و جسمش به مراحل بعدی وارد می‌شود. به‌عقیده فروید، پسرانی که با این تعارض کنار نمی‌آیند با «تثبیت مادری» و دختران با «تثبیت پدری» روبه‌رو می‌شوند.

نقدها به عقده ادیپ

اگرچه نظریه فروید در زمان خودش بحث‌برانگیز بود، امروزه نقدهای زیادی به آن وارد است و نظریه‌های دیگری معرفی شده‌اند که دلبستگی‌های والدکودک را بهتر توصیف می‌کنند. به‌خصوص نظریه دلبستگی که رفتارهایی را که فروید با عقده ادیپ و الکترا توضیحشان می‌داد طور دیگری توجیه می‌کند.

بر اساس تئوری دلبستگی، پیوندهای عاطفی اولیه دوران کودکی به‌عنوان منبع امنیت عمل می‌کنند. کودکان در نتیجه این وابستگی‌های اولیه که با ایمنی، امنیت و بقا مرتبط است، پیوند محکم‌تری با یکی از والدین خود برقرار می‌کنند یا به یکی از آنها حسادت می‌کنند.

پرسش‌های متداول

۱. عقده ادیپ و الکترا چه عواقبی دارند؟

عواقب عقده ادیپ در بزرگسالی عبارت‌اند از:

حسادت به والد هم‌جنس؛

هم‌جنس‌خواهی یا هم‌جنس‌گرایی؛

انحرافات جنسی؛

اولولیت و برتری‌دادن یکی از والدین به دیگری؛

کشش جنسی و عاطفی به افراد مسن؛

فکرکردن به والد غیرهم‌جنس زمان برقراری رابطه جنسی.

۲. آیا دختران هم دچار عقده ادیپ می‌شوند؟

بله، بعضی دختران از ۳ تا ۶سالگی ناخودآگاه از نظر جنسی به پدر وابسته می‌شوند و به مادر احساس دشمنی و خشم می‌کنند. این میل دخترانه عقده الکترا نام دارد.

۳. نشانه‌های عقده ادیپ چیست؟

وابستگی بیش از حد به والد غیرهم‌جنس؛

تعلق خاطر به والد غیرهم‌جنس؛

خصومت با والد هم‌جنس؛

حسادت به والد هم‌جنس؛

احساس تملک به والد غیرهم‌جنس.

۴. عقده ادیپ در بزرگسالی را چطور درمان کنیم؟

فرد در مرحله اول باید احساسات خود را بپذیرد و تصدیق کند که به کمک و درمان احتیاج دارد. در مراحل بعدی توصیه می‌شود ارتباط با مادر را محدود و به‌جای زندگی در نقش کودک، همچون بزرگ‌سالی مستقل عمل کند.

کلام آخر

در حال حاضر مفهوم عقده ادیپ و الکترا به‌شدت موردبحث هستند و بسیاری از روان‌کاو‌ان برای توضیح رفتارهای دلبستگی کودکان به نظریه‌های دیگر استناد می‌کنند. با این حال اگر احساس می‌کنید نشانه‌های عقده ادیپ افکار کودک دلبندتان را به‌ هم ریخته و ناراحتش کرده است، هرچه سریع‌تر با متخصص اطفال یا روان‌کاو مجرب صحبت کنید تا ضمن ارزیابی این علائم، راه‌حل مناسبی پیش رویتان بگذارند.

منبع:چطور