جایگاه نامزدی در قانون مدنی ایران و شرایط و احکام به‌هم‌زدن آن

نامزدی در حقیقت یکی از مراحل مقدماتی در فرآیند ازدواج است که از دیدگاه روانشناسان و کارشناسان خانواده اهمیتی بنیادین دارد .دوران نامزدی به زوج ها کمک می کند تا از علایق و سلایق یکدیگر برای تضمین پایداری زندگی مشترکشان آگاهی یابند .از این رو دوران نامزدی را (دوره شناخت) نامیده اند .این دوران چنانچه بنابر میل و خواسته های دو طرف پیش برود و آنها را به شناختی درست از یکدیگر برساند به رسمی شدن پیوند طرفین و سرانجام تشکیل نهاد مقدس خانواده می انحامد.در این مقاله همراه ما باشید تا قرار داد مرحله خواستگاری تعریف حقوقی نامزدی نگاه عرف به این موضوع و در نهایت صور انحلال آن از دیدگاه بیشتر بررسی کنیم.

مرحله‌ٔ خواستگاری

پیش از اینکه روابط طرفین به مرحله نامزدی برسد ،معمولاً مرد از زن درخواست ازدواج می کند که این مرحله (خواستگاری )نام دارد .در خصوص زمانی که یک مرد می تواند از آنها درخواست ازدواج کند ،با محدودیت های قانونی مواجه می شود .ماده ۱۰۳۴ قانون مدنی : (هر زنی را که خالی از موانع نکاح باشد می توان خواستگاری کرد.)

ازدواج با چه‌ زنانی برای یک‌ مرد با مانع‌ قانونی رو‌به‌روست؟

برخی از افرادی که ازدواج با آنها ممکن نیست عبارت اند از:

بعضی اقارب نسبی:  اقارب نسبی یعنی افرادی که نسبت فامیلی با یک شخص دارند .این افراد از پدر،مادر،خواهر و برادر آغاز شده و به فرزندان عمو خاله عمه دایی ختم می شوند .در این میان ازدواج با بعضی از آنها از جمله خواهر ،برادر فرزندان خواهر و فرزندان برادر امکان پذیر نیست .

ب) بعضی از اشخاص به‌واسطه‌ٔ مصاهره: مصاهره در واقع رابطه ای است که به دلیل ازدواج بین زن و شوهر و خویشاوندان آنها شکل می گیرد .برای مثال هر گاه مردی با زنی ازدواج کند ،به صورت ابدی به مادر آن زن حرام شده است و حتی پس از طلاق همسر خود نمی تواند با او ازدواج کند.

که در عِدّه‌ٔ طلاق مرد دیگری است: اصولاً هنگامی که زنی از شوهرش جدا می شود باید به مدت ۳ماه و ده روز عده نگه دارد یعنی نباید با مرد دیگری ازدواج نماید و به این مدت زمان طلاق عده می گویند.ازدواج مرد با زنی که در دوران عده است ممنوع است .هرر گاه مدت عده تمام شده یا زن بنا به دلایلی موظف به نگه داشتن عده نباشد ازدواج او مجاز است.

تفاوت حقوقی و عرفی نامزدی

برای درک بهتر این موضوع باید ،به تفاوت نگرش موجود میان عالم حقوق و عرف به مقوله نامزدی دقیق تر توجه کنیم.در عرف زن و مردی را که صیغه نکاح بین شان جاری شده  ولی هنوز زیر یک سقف نرفته اند در اصطلاح نامزد یک دیگر نامیده می شوند.در حالی که از دید حقوق به صرف جاری شدن صیغه محرمیت روابط ویژه عقد نکاح بر طرفین جاری است و تنها زوج و زوجه نامیده می شوند.نامزدی در قوانین مدنی صرفاً قراری است میان طرفین که به منظور ازدواج در آینده می شود .از این رو زن و مرد می توانند هر زمان آن را برهم زدند بدون اینکه به تعهدات و الزامات بعد آن پایبند باشند همچنین این جدایی نیازمند جاری شدن صیغه طلاق و تشریفات مربوط به آن نخواهد بود.

ماهیت مرحله‌ٔ نامزدی

چنانچه رابطه زن و مرد بنابر مقررات بدون مشکل شرعی باشد باید بررسی کنیم که آیا به صرف خواستگاری تعهد  برای طرفین ایجاد شده که نتواند آن را به هم بزنند ؟یعنی آیا چون خواستگاری صورت گرفته ،یک طرف می تواند دیگری را به ازدواج با خود ملزم کند ؟در این خصوص باید گفت نهاد نامزدی برای طرفین هیچ تعهد و الزامی به ازدواج ایجاد نمی کند تا زمانی که زوجین با هم عقد نکرده باشند .هر کدام از آنان می تواند از تصمیم خود منصرف شود .اصل این حکم ریشه در توجه خاصی دارد که قانون گذار ما به نهاد (خانواده) و عقد ازدواج داشته است و نمی خواهد که طرفین زیر بار هیچ فشاری ،مجبور به تصمیم گیری شوند .تمایل شارع به سمتی است که طرفین با اراده ای آزاد این مسئولیت خطیر را پذیرا باشند.مجاز شمرده می شود

تبیین حقوقی آزادی در به‌هم‌زدن نامزدی

مرحله نامزدی تا حدی مانند مرحله (پیش قرار داد) در سایر قرار داد هاست و نتیجه عقد اصلی یعنی ازدواج را به همراه ندارد .این یعنی هم برای طرفین مواردی که در عقد اصلی مجاز شمرده می شود مانند (رابطه جنسی) امکان پذیر نیست و هم الزامات و تعهدات طرفین که منشاً آنها عقد ازدواج است مانند (نفقه و مهریه ) ایجاد نمی شود .به بیان ساده تر در دوران نامزدی زن و مرد مجاز به برقراری رابطه جنسی با یکدیگر نیستند . همچنین مرد هیچ تعهدی به پرداخت نفقه و مهریه به زن ندارد.

چنان که گفتیم وعده ازدواج در قالب نامزدی هیچ تعهدی برای طرفین به بار نمی آورد ولی باید توجه داشت که نمی توان از این حق سوءاستفاده کرد .این یعنی هر چند در دوران نامزدی هر یک از طرفین می توانند بدون هیچ دلیل خاصی نامزدی را به هم زنند و از ازدواج سز باز زند ولی نمی تواند این کار را به گونه ای انجام دهند که رنگ و بوی سوء استفاده گرفته و به ورود ضرر و زیان به طرف مقابل منجر شود .بنابراین هر کس مبادرت به انجام چنین کاری کند ،طرف مقابل بتواند آن ضرر و زیان وارده از عمل او را به اثبات برساند باید جبران خسارت کند.

تشخیص اینکه آیا به هم زدن نامزدی نوعی سوءاستفاده از حق بوده و به طرف مقابل خسارت وارد آورده است یا خیر برعهده قاضی است و از پرونده ای به پرونده دیگر متفاوت است .البته باید به این نکته اشاره کرد که اصولاً در عمل اثبات سوء استفاده و ورود خسارت در نتیجه به هم زدن نامزدی دشوار است و دادگاه ها نیز به سختی بدان حکم می دهند.

موارد قابل‌بررسی پس از به‌هم‌خوردن نامزدی

پس از به هم خوردن نامزدی باید تکلیف چند مسئله روشن شود.

مهریه:

اگر تمام یا بخشی از مهریه پرداخت شده باشد ،چنانچه رابطه صرفاً برای آشنایی و ( مطابق تعریف حقوقی از نامزدی ) بوده باششد، می توان آن را مسدود نمود اما در حالتی که صیغه محرمیت میان طرفین جاری شده باشد بازگرداندن مهریه تابع قواعد نکاح است و بنا به ماهیت رابطه موجود میان زوجین شکل های گوناگونی را می توان برای آن متتصصور کرد.

خسارت معنوی

مسئله دیگر خسارت مادی و معنوی است که به هم زدن بی دلیل نامزدی ممکن است به طرف مقابل وارد کند و فرد زیان دیده می تواند به استناد قانون مسئولیت مدنی از دادگاه درخواست کرده و جبران خسارت کند .البته باید گفت که دادگاه در این مورد نیز به سختی حکم می دهد .

هدایا

مهمترین مسئله در خصوص هدایایی است که طرفین در دوران نامزدی به یکدیگر می دهند و باید تکلیف آنها را پس از پایان یافتن نامزدی معین کرد.در اینجا هدایا را با توجه به قابلیت نگهداری به بقا به دو دسته (مصرف شدنی) مانند خوراکی و گل ها یا (ماندگار | قابل بقا ) مانند جواهرات و پارچه و ساعت تقسیم می کنند .در گروه هدایای مصرف شدنی که قاعدتاً اصل آن از بین رفته و خود عین باقی نمی ماند نمی توان کاری کرد و حتی قیمت آنها هم قابل مطالبه نیست . برای نمونه دسته گل هایی که در دوران نامزدی برای زن خریداری شده است قابل استرداد نبوده و قیمت آن نیز قابل مطالبه نیست .

ولی در مورد هدایایی که اصولاً با چند بار مصرف شدن از بین نرفته و باز هم نگهداری می شود .هدیه گیرنده باید عین آنها را برگرداند و اگر عین هدایا موجود نبود به علت نابودی آن توجه می کنیم .اگر به علت قصور خود هدیه گیرنده از بین رفته باشد او باید قیمت آن را بدهد .و اگر به عللی خارج از اراده وی مانند آتش سوزی و …از بین رفته باشد .حتی قیمت آنها نیز قابل مطالبه نیست .البته قانون مدنی در ماده ۱۰۳۸ بیان کرده است که در صورت به هم خوردن نامزدی به علت فوت یکی از طرفین مطالبه هدایا از سوی طرف دیگر امکان پذیر نخواهد بود.