بررسی عوامل مؤثر بر فرار مغزها

فرار مغزها یکی از پدیده های اجتناب ناپذیر در کشورهای جهان سومی و در حال توسعه می باشد. با توجه به
توالی و پیامدهای فرار مغزها در کشور، در این مقاله به بررسی این پدیده پرداخته شده است. بدین منظور ابتدا
تعاریف و نظریات موجود پیرامون فرار مغزها بررسی گردیده است. سپس به مطالعات داخلی و خارجی پیرامون
این مهم، اشاره شده است. در نهایت عوامل موثر بر فرار مغزها در ایران و راهکارهای حل آن بیان شده است.
طبق یافته های تحقیق ۵ راه حل برای برون رفت از مشکل فرار مغزها وجود دارد که در مدل تحقیق ترسیم
گردیده است.
لغات کلیدی: فرار مغزها، نظریات فرار مغزها، عوامل موثر بر فرار مغزها، راهکارهای حل مسأله فرار مغزها
1 .مقدمه
در چند سال اخیر با فضایی که در کشور ایجاد شده و مسائلی که در این مدت رخ داده خیلی از بسترها را برای
گسترش علم و فراهم کردن زمینه مناسب برای جوانان اهل علم فراهم کرده که با تمام مشکالت و سدهایی که
برای رسیدن به خواسته هایشان هست تمام آنان را با جان و دل بپذیرند و هنوز هم در این کشور مشغول به
خدمت باشند. اما با تمام این صحبتها درصد بزرگی از جوانان و نخبگان علمی هنوز مایلند به کشورهای پیشرفته
مهاجرت کنند. در این میان عوامل و مسائل زیادی چه از نظر سیاسی؛ اقتصادی؛ اجتماعی و …. وجود دارند که
باعث دلسرد شدن و مهاجرت نخبگان شده است.
www.SID.ir
Archive of SID
2
یکی از مهمترین و تاریخیترین حوادثی که باعث نا امیدی و عدم رضایت جوانان تحصیل کرده از اقامت و
تحصیل در ایران است؛ عواملی است که امنیت را برای جامعه نخبه و فرهیخته کشور صلب کرده و آزادی تفکر و
بیان را از آنان میگیرد.
امنیت شغلی، امنیت جانی و تامین اجتماعی شاید بنیادهای اولیه رضایت برای نخبگان و دانشمندان باشد که
متاسفانه در ایران همیشه مورد تعرض است.
کارهای اجتماعی نه خلقالساعه است ونه انفرادی که بتوان آن را به صورت منفک و مجزا در نظر گرفته و مورد
بررسی قرار داد. برخورد تحلیلی با رفتار اجتماعی بیانگر این نکته است که عمل اجتماعی عمل ساخت یافتهای
است که در یک نظام روابط متقابل شکل میگیرد.
تالش برای فهم جامعه به صورت دقیق یادگار عصر رنسانس است که اروپاییها سعی در فهم قواعد حاکم بر
جامعه میکردند.
جمهوری اسالمی ایران نیز از جمله کشورهایی است که با معضل مهاجرت مغزها روبرو بوده و هست. به نظر
میرسد با وقوع انقالب اسالمی و سپس جنگ تحمیلی بدیهی بود که به سبب تغییر نظام سیاسی و همچنین
بیثباتیهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ناشی از جنگ، موج مهاجرت و فرار مغزها از ایران به وجود آید. از
این رو بر اساس برخی دیدگاهها میتوان گفت نابسامانیهای سیاسی علت اصلی مهاجرت نخبگان است. اما ادامه
روند مهاجرت نخبگان پس از پایان جنگ )و برقراری سامان سیاسی نسبی در ایران( این سؤال را به ذهن
میرساند که چرا با وجود سامان سیاسی، مهاجرت نخبگان از کشور تداوم یافته است؟ در این مقاله دلایل
مهاجرت نخبگان از ایران با دیدگاه تفکر سیستمی مورد بررسی قرار میگیرد. در پی آنیم که روابط حاکم بر
مهاجرت نخبگان کشور را بررسی کنیم و به تحلیل سیاستهای موجود کشور بپردازیم.
1-۱ .بیان مسأله
www.SID.ir
Archive of SID
3
موضوع مهاجرت نخبگان اکنون به یکی از مباحث مهم و شناخته شده در نظام برنامهریزی کشور تبدیل شده
است. بارها شنیده شده است که ایران از جمله کشورهایی است که بیشترین تعداد )به نسبت جمعیت( و
بالاترین میزان مهاجرت استعدادهای برجسته و نخبگان علمی را دارد. اگر این اخبار صحیح باشد،که مطمئناً
حداقل تعدیل یافته آن درست است، باید با تأمل و حساسیت بیشتری موضوع مهاجرت استعدادها، و در فضای
بدبینی »نخبهگریزی« را مورد بررسی قرار داد. شاید بتوان گفت که ایران از جمله کشورهایی است که سر شار از
نیروهای جوان و مستعد است و نیز باید اذعان نمود که تواناییهای بالفعل جذب و استفاده از تمام این سرمایه
انسانی در کشور وجود ندارد و بر این اساس تحلیل نمود که مهاجرت تعدادی از آنها طبیعی است اما همین
فرضیات هنوز مورد مطالعه دقیق قرار نگرفته و لذا اثبات نشده است. از طرفی نه تنها مهاجرت شامل نیروهای
جوان و مستعد میگردد بلکه شامل افرادی است که در سطح مقاطع عالیه تحصیالت دانشگاهی عمدتاً از
برگزیدگان و نخبگان شناخته شده و محسوب میگردد )عسگری و همکاران، ۷۸۳۱.)
ریشههای علمی، اقتصادی، اجتماعی این پدیده از ابعاد مختلفی قابل تحلیل و بررسی است. اینکه آنچه رخ
میدهد، فرار مغزهاست و یا مهاجرت نخبگان، تابع نظر مرجع سنجش و داوری است. سنجش این پدیده با
مرجع ملی آن در صورتی که با نگرش منفی نسبت به هویت ملی توأم باشد، میتواند با مفهوم »فرار مغزها«
تعبیر شود ولی در صورتی که سنجش بر اساس مالک آرمانهای شخص نخبه و یا کارکرد ملی انتقال سرمایه
علمی از مرجع ملی صورت پذیرد، واژه »مهاجرت نخبگان« مناسبتر است. بر این اساس، با توجه به تداوم تعامل
مهاجرین نخبه ایرانی با مرجع خود، نگارنده ترجیح میدهد با تکیه بر مفهوم »مهاجرت نخبگان« به بررسی این
پدیده بپردازد.

ایران در بین ۸۳ کشوری که مهاجرت نخبگان یا فرار مغزها را در کارنامه خود ثبت کردهاند، جایگاه اول را به
خود اختصاص داده است. براساس آخرین آمارهای اداره گذرنامه، روزانه پانزده مهندس و هفت نفر با داشتن
مدرک دکترا از کشور خارج میشوند و روند فرار مغزها از کشور همچنان سیر صعودی دارد. براساس از وزارت اطلاعات منتشره می باشد.