عوامل موثر بر اب و هوای ایران

عوامل مؤثر بر آب و هوای ایران با تأکید بر عنصر بارش

مقدمه:ایران سرزمین بسیار متنوّعی است که این تنوع علاوه بر ویژگی های انسانی در ویژگی های طبیعی آن هم مشاهده می شود.سرزمین ایران  در اثر استقرار بین سه صفحۀ عربستان،اوراسیا و هند به صورت یک تودۀ برجسته درآمده است.بر اثر این شکل یابی تکتونیکی[۱]،مرزهای خارجی این سرزمین به صورت برآمده قسمت های فرو رفته مرکزی و داخلی را در میان گرفته است(بابائی فینی و فرج زاده،۱۳۸۱).مورفولوژی[۲] کلی این سرزمین در نیمۀ غربی برجسته،پر عارضه و بر عکس در نیمۀ شرقی و مرکزی کشور کم عارضه،کم ارتفاع و نسبتاً یکنواخت است.این تفاوت مهم مورفولوژیکی به همراه مو قعیت عمومی جغرافیایی،یعنی  قرار گیری در کمربند خشک کرۀ زمین و قرارگرفتن منابع عمدۀ رطوبتی در غرب آن،نقش بسیار مهمی در  پدیدآوردن سیمای طبیعی سرزمین ایران به شکل کنونی داشته است.در این میان بارندگی های زندگی بخش در گسترۀاین فلات زمانی رخ می دهند،که دو عامل اساسی آن یعنی رطوبت و صعود وجود داشته باشدکه تحقیقاً نحوۀ پراکنش بارش در سطح کشور،تابع نحوه و میزان فراهمی این دو عامل است.

بنابراین از یک سوبه علت این که منابع رطوبتی داخلی کشورچشمگیرنیست،و از سوی دیگر شرایط صعود همیشه ودر همه جای کشور به طور یکسان فراهم نمی باشد،عمدۀ شرایط رطوبت و صعود باید بیرون از کشور تحت تأثیر سامانه های منطقه ای و سیاره ای گردش عمومیِ جوّتأمین شود تا در نقاط مختلف کشور بارش رخ دهد،اما از آن جا که عوامل بیرونی ذاتی کشور ایران نیستند حضور آنها همیشه ودر همه جا ی ایران یکسان نیست.

واقع شدن ایران به روی کمربند بیابانی و عمل فرونشینی هوا در این کمربند،کشور ایران(۲۵۰ میلی متر) را در مقایسه با کرۀزمین(۸۶۰میلی متر) به سرزمینی خشک بویژه در نواحی پست شرقی و داخلی تبدیل کرده است.کشور ایران به لحاظ عرض جغرافیایی و همجواریش با پر فشار جنب حاره ای علاوه بر اندک بودن بارش،رژیم بارشی پر نوسانی دارد.قانونمندی بارش های ایران را به سختی می توان کشف کرد.بارش ها مرتبط با مکان متفاوت اند و این تفاوت به جهت و منشاءتوده های هوایی که ایران را تحت تأثیر قرار می دهند و همچنین به جهت گیری کوه ها بستگی کامل دارد.ویژگی عمده پراکنش بارندگی در ایران آن است که بارش سالانه در سطح کشور هم از نظر مکانی و هم از نظر زمانی اختلاف چشمگیری نشان می دهد.در حالی که میزان بارش در سواحل خزر،زاگرس و البرزبه ترتیب حدود۱۵۶۰ ،۹۳۰ و۵۳۰ میلی متر می باشد،در مناطق مرکزی به۶۳ میلی متر می رسدکه علاوه بر پراکنش ناهمگون مکانی،تغییرات شدید زمانی در آن به چشم می خورد(بابائی فینی و فرج زاده،۱۳۸۱). این نحوۀپراکنش زمانی-مکانی بارش در ایران متأثر از پراکنش سامانه های گردش جوّی جهانی می باشدکه کمترین تغییر در الگوی آن،ناهنجاری های شدید آب و هوایی را به دنبال  می آورد.از این رو وقوع بارش در مناطق مختلف کشور یکسان نیست و دارای تغییرات زمانی-مکانی است.بنابراین مشخص می شودکه ویژگی های آب و هوایی ایران از جمله بارش تنها به شرایط محلی بستگی ندارد.بلکه عواملی دیگر تحت عنوان عوامل بیرونیِ منطقه ای وسیاره ای سامانۀ گردش جوّی بر نوسانات عناصر آب و هوایی ایران از جمله بارش مؤثر است.به همین خاطر در این بحث عوامل مؤثر بر آب و هوای ایران به دو دسته؛تحت عنوان عوامل محلی و بیرونی(منطقه ای و سیاره ای) تقسیم و ذیلاً به شرح  آنها پرداخته  می شود .

الف- عوامل محلی :عوامل محلی کنترل کنندۀ عناصر آب و هوایی ایران عوامل طبیعی و جغرافیایی ثابت ایران هستند،که از زمانی به زمان دیگر تغییر نمی کنند.از جمله این عوامل می توان به موقعیت جغرافیایی،وضعیت ناهمواری ها اشاره کرد که درمقیاس حداکثر چند صد ساله مطالعات اقلیمی تغییرات محسوسی ندارندوتقریباً ثابت هستند.

۱-موقعیت جغرافیایی: سرزمین پهناور ایران با وسعتی معادل ۱۶۴۸۱۹۵کیلو متر مربع مابین۲۵تا۴۰ درجه عرض شمالی و۴۴تا۶۳ درجه طول شرقی واقع شده است.سرزمین ایران از لحاظ شکل هندسی،به صورت یک چهار ضلعی نسبتاً منظم و تقریباً شبیه لوزی مایل می باشد.قطر بزرگ آن در امتداد شمال غربی-جنوب شرقی و قطر دیگرش در جهت شمال شرقی-جنوب غربی کشیده شده است.اگر سرزمین ایران فاقد ارتفاعات بلند می بود و همچنین در مسیر ورود بادهای مرطوب غربی قرارنمی گرفت شرایط خشکی با تفاوت اندک،مشابه آنچه در سرزمین های مجاور دیده می شود در سر تا سر ایران حاکمیت می یافت(علایی طالقانی،۱۳۸۲).

 بنابراین محرز است که موقعیت جغرافیایی(عرض و طول جغرافیایی)هر پهنه ای از جمله ایران بر روی کرۀ زمین نقش تعیین کنندۀ برنوع آب و هوا و پراکندگی عنصربارش دارد.به طوری که به واسطۀ قرار گرفتن سرزمین ایران در کمربند خشک جهان متوسط بار ش سالانۀآن۲۵۰میلی متر و کمتر از یک سوم متوسط بارش سالانۀ کرۀ زمین یعنی۸۶۰ میلی متر و در داخل کشور هم مناطق مختلف آن به واسطۀ موقعیت جغرافیایی خاص خود دارای ویژگی های بارشی متفاوتی می باشند.به طوری که هر چه از مناطق شمالی و غربی کشور به طرف مناطق جنوبی و شرقی پیش می رویم،از میزان بارش کاسته می شود،وقوع بارش با تأخیر صورت می گیرد،نوسانات بارش بیشتر می شود،بارش ها بیشتر به صورت رگباری و حجم عظیمی از آنها در زمان کوتاهی از سال می بارد.

۲-نا همواری ها:سرزمین ایران در مجموع سرزمین نسبتاً بلند و ناهمواری است که،در مفهوم پیکر شناسی« فلات ایران» نام دارد.از نظر پیکر بندی،کشور ایران بخش اعظم فلاتی را به هممین نام می پوشاند.فلات ایران واحد جغرافیایی مشخصی است که در پی تحولات مختلف زمین شناسی بویژه آخرین مر حله زمین ساخت شکل کنونی خود را یافته است(علایی طالقانی،۱۳۸۲).این فلات ارتباط طبیعی فلات آناتولی در شمال غربی با فلات پامیر در شمال شرقی را فراهم ساخته وارتفاع متوسط آن حدود۱۲۵۰ متر است.پست ترین نقطۀ آن در دشت لوت۵۶ متر و بلندترین نقطۀآن منطبق بر قله دماوند۵۶۷۱ متر ارتفاع دارد.

 فلات ایران را حصارهای کوهستانی بلند از همه طرف احاطه کرده است.ارتفاع این کوه ها در بیشتر طول مسیر۲۵۰۰متر بیشتر است و در روی آنها ارتفاع چند کوه از۴۰۰۰ متر تجاوز می کند.حصارهای کوهستانی، واحد جغرافیایی مشخص و مستقلی در بخش داخلی این سرزمین به وجود آورده که دسترسی به آن تنها از طریق گردنه های صعب العبور و بعضی گلوگاه های طبیعی امکان پذیر است(علایی طالقانی،۱۳۸۲). ناهموری ها و پستی و بلندی های سرزمین ایران به عنوان یک سری از عوامل محلی و جغرافیایی نقش قاطع و تعیین کنندۀ در پراکندگی عناصر آب و هوای از جمله عنصر بارش دارند.ناهمواری های اصلی ایران  به دو طریق بر آب و هوا و عناصر آن از جمله بارش اثر می گذارند:۱-ناهمواری ها به دلیل مرتفع بودن نسبت به سرزمین های اطراف سبب تغییر بعضی از ویژگی های هوا(کاهش دما) می گردند.۲- به صورت سدی در مقابل حرکت توده های هوا(مرطوب از شمال،شمال غرب،غرب و جنوب غرب به داخل ایران) قرار می گیرند و سبب نا یکنواختی در پراکندگی مکانی عناصر آب و هوایی مانند بارش  می شوند(علیجانی،۱۳۷۴).

 باافزایش ارتفاع به دلیل کاهش دما(افزایش هر۱۰۰۰ متر ارتفاع ازسطح دریای آزاد دمای محیط حدود۶ درجه سلسیوس کاهش می یابد)و رسیدن دما به نقطۀ شبنم  میزان بارش افزایش می یابد،اما اثر ارتفاع بر افزایش بارش در مناطق مختلف کرۀ زمین یک جور نیست.شکل۲-۱اثرمتفاوت ارتفاع بر بارش در   عرض های جغرافیایی مختلف به شکلی کاملا ًمشهود بیان  می کند.

شکل۲-۱ رابطه بارش و ارتفاع (کاویانی و علیجانی،۱۳۷۱).

طبق شکل۲-۱ بارش در مناطق مختلف با افزایش ارتفاع تا ارتفاع معینی افزایش می یابد و از آن پس با افزایش ارتفاع میزان بارش کاهش می یابد.این افزایش و کاهش بارش با ارتفاع در مناطق سه گانه(از چپ به راست شامل عرض های شمالی۱۴-۱۵درجه درگواتمالا،۳۸-۳۹درجه شمالی کوه های سیرانوادا کالیفرنیا و۴۸ درجه شمالی درکوه المپیک واشنگتن)فوق یکسان نیست،چرا که ارتفاع تنها عامل مؤثر نیست.در مناطق حاره حداکثر بارش تا ارتفاع ۲۰۰۰ متری است و از آن پس در قله کاهش می یابد،چرا که در این مناطق لایه پایینی جوّ سر شاراز رطوبت است ولی لایه میانی از نظر رطوبتی بسیار فقیر است.حرکات همرفتی به لایه پایینی جوّ محدود می شود،ازاین رو طبق شکل فوق نواحی حاره بارش تا ارتفاع۱۰۰۰ تا۱۹۰۰متری افزایش واز آن پس رو به کاهش می گذارد،اما در مناطق برون حاره مقدار بارش تا قله کوه و تا ارتفاع۵۰۰۰ تا۵۵۰۰ متری افزایش می یابد.

در سرزمین ایران کوهستان های البرز و زاگرس همانند سدی جلوی ورود رطوبت به قسمت های داخلی کشورسد می کنند.علیجانی(۱۳۷۴)بارنگی سال۱۹۷۵ایران را در نیمرخ کوه های البرز و زاگرس بررسی کرده(جداول،۲-۱و۲-۲).طبق آمار جدول۲-۱در نیمرخ زاگرس بارش سالانۀ قصرشیرین با ارتفاع۳۰۰ متر نسبت به سطح دریا۵۷۰ میلی متر است،که به طرف دامنۀکوه های زاگرس زیادتر می شود.بیشترین بارندگی این نیمرخ در حوالی کرمانشاه رخ داده است و به طرف ارتفاعات بالاتر دوباره کاهش یافته،به طوری که مقدار بارندگی ایستگاه قم واقع در دامنه شرقی زاگرس به کمترین مقدار(۲۱۹ میلی متر) رسیده است.

جدول۲-۱ بارندگی سال۱۹۷۵ در نیمرخ زاگرس(علیجانی،۱۳۷۴).