ارتودنسی (Orthodontics) یکی از شاخه‌‌ها و تخصص های دندانپزشکی (dentistry) است. دندانپزشکان در این تخصص، به درمان عدم هماهنگی و عدم جفت شدن دندان ها می‌پردازند که اصطلاحاً­ به آن مال اکلوژن (malocclusion) نیز گفته می‌شود. متخصص ارتودنسی در هماهنگ کردن ناهماهنگی‌های دندان ها تخصص دارد. از آنجایی که اغلب درمان های ارتودنسی ظاهر و شکل صورت افراد را بهبود می‌بخشند، می‌توان گفت که پروسه‌های درمانی انجام شده در این تخصص، جنبه زیبایی نیز دارند. اما درمان‌ها اغلب با هدف بهبود عملکرد دهان و دندان انجام می‌شود.

تمرکز تخصص ارتودنسی

دندانپزشکان در این تخصص به طور معمول برای برطرف کردن مشکلات بیماران و مراجعان خود روی اهداف زیر تمرکز دارند:

• از بین بردن فاصله بین دندان ها
• تراز کردن قسمت فوقانی و تیپ دندان ها
• صاف کردن دندان‌های کج
• بهبود گفتار یا توانایی جویدن
• بهبود سلامت طولانی‌مدت لثه ها و دندان ها
• جلوگیری از ساییدگی بیش از حد و طولانی مدت یا آسیب‌دیدگی دندان‌ها
• درمان مشکلات مربوط به بایت دندان ها

پروسه های درمانی که یک متخصص ارتودنسی انجام می‌دهد، می‌تواند ظاهر دندان‌ها را بهبود ببخشد و سلامتی آن‌ها را تضمین کند. این متخصص برای دستیابی به اهداف مد نظرش، از ابزار مخصوص و ویژه‌ای نیز استفاده می‌کند.

ابزار‌های‌ ارتودنسی

متخصصان ارتودنسی به طور معمول از ابزار مختلفی استفاده می‌کنند. به طور کلی این ابزارها و وسایل را می‌توان در دو دسته ثابت و متحرک دسته‌بندی کرد، که در ادامه با آن‌ها بیشتر آشنا می‌شوید.

ابزار های ثابت ارتودنسی (Fixed appliances)

این ابزار متداول‌ترین دستگاه‌ها و ابزار مورد استفاده در تخصص ارتودنسی هستند. زمانی که دقت انجام پروسه و لزوم در نظر گرفتن جزئیات در دستور کار قرار بگیرد، متخصصان ارتودنسی از ابزار های ثابت برای برطرف کردن مشکلات عدم هماهنگی دندان مراجعان خود استفاده می‌کنند.

نمونه هایی از لوازم و ابزار ارتودنسی ثابت عبارتند از:

بریس (Braces)

این ابزار ثابت شامل موارد زیر می باشد

• براکت (brackets)

• سیم (wires)

• بند (bands)

بندها حلقه‌هایی هستند که معمولا به دور دندان‌ها ثابت می‌شوند و در نقش لنگر بریس ها عمل می‌کنند. این ابزار توسط مواد مخصوصی به دندان متصل می‌شوند. برخلاف بند ها که به دندان‌های عقبی متصل می‌شوند، از براکت ها معمولا در بخش جلویی دندان‌ها استفاده می‌شود. سیم‌ها نیز به شکل قوس از داخل براکت ها عبور کرده و به باندها فیکس یا متصل می‌شوند. با محکم شدن سیم، دندان‌ها تحت فشار قرار می‌گیرند. و با گذشت زمان دندان‌ها به هماهنگی کامل و موقعیت مد نظر ارتودنتیست می‌رسند.

اشخاصی که از این ابزارها برای تراز کردن دندان‌های خود استفاده می‌کنند، باید به صورت منظم و ماهانه برای چک کردن و یا سفت کردن بریس ها به متخصص ارتودنسی مراجعه کنند. طول مدت درمان با توجه به فاکتورهای مختلف، متفاوت خواهد بود و می‌تواند از چند ماه تا چند سال باشد.

فضا نگهدارنده ثابت (Fixed-space maintainers)

همانطور که می‌دانید کودکان تا سن خاصی دارای دندان های شیری هستند. زمانی که دندان شیری می‌افتد، این احتمال وجود دارد که دندان‌های مجاور، به سمت فضای خالی حرکت کرده و فضا را برای دندان اصلی که قرار است جای خالی را پر کند تنگ می‌کنند. متخصص ارتودنسی از فضا نگهدارنده ثابت برای حفظ فضای خالی استفاده می‌کند، تا زمانی که دندان اصلی رشد کند و کج نشود.

فضانگهدارنده با قابلیت جابجایی (Removable space maintainers)

این ابزارها گزینه‌ای مناسب برای جایگزینی فضا نگهدارنده ثابت هستند.

ابزار ثابت ویژه (Special fixed appliances)

این ابزار می‌توانند به کنترل فشار وارد شده از سوی زبان یا مکیدن انگشتان کمک کنند. این ابزار ویژه می‌توانند به خصوص در هنگام خوردن غذا باعث ایجاد ناراحتی برای شخص استفاده کننده شوند. در نتیجه تنها بر حسب ضرورت از آن‌ها استفاده می‌شود.

ابزار ارتودنسی متحرک (Removable orthodontic appliances)

متخصصان ارتودنسی از ابزار متحرک برای درمان مشکلات جزئی مانند جلوگیری از مکیدن انگشت شست یا اصلاح دندان‌های کج شده استفاده می‌کنند.

این ابزارها فقط باید هنگام تمیز کردن، غذا خوردن یا کشیدن نخ دندان  بیرون کشیده شود. بعضی اوقات، متخصص ارتودنسی ممکن است به بیمار توصیه کند که آنها را در حین انجام فعالیت‌های خاصی مانند نواختن سازهای بادی یا دوچرخه سواری خارج کنند.

نمونه هایی از ابزار متحرک عبارتند از:

• الاینر یا تراز کننده‌ها (Aligners): الاینر ها جایگزینی برای بریس ها هستند که معمولا برای بزرگسالان مفید هستند.
• هدگیر (Headgear): هدف استفاده از هدگیر در بیماران، این است که سرعت رشد فک فوقانی را کند کرده و دندان های بالا و پایین را در موقعیت هماهنگ با هم قرار دهند.
• ضربه گیر لب و گونه (Lip and cheek bumpers): این ابزار متحرک برای کاهش فشار وارد شده از سوی گونه‌ها یا لب روی دندان ساخته شده‌اند.

• اکسپندر یا وسیع کننده کام (Palatal expander): این ابزار به گونه‌ای طراحی شده است که قوس فک بالا را گسترده تر کند. اکسپندر شامل یک صفحه پلاستیکی با پیچ هایی است که در کف یا سقف دهان قرار می گیرد. پیچ ها به مفاصل موجود در استخوان ها فشار می آورند و آنها را به سمت بیرون هدایت میکنند. متخصص ارتودنسی با کمک اکسپندر مساحت و پهنای سقف دهان را گسترش می‌دهد.

• نگهدارنده‌ ها (Retainers): رتینر ها معمولا پس از پروسه های درمانی ارتودنسی مورد استفاده قرار می‌گیرند. این احتمال میرود که پس از پروسه های درمانی، دندان ها به عقب برگردند. از نگهدارنده برای جلوگیری از این اتفاق استفاده میشود. در صورت اصلاح، ممکن است از آن‌ها برای جلوگیری از مکیدن انگشتان دست کودکان نیز استفاده شود.

به طور کلی دو نوع رتینر یا نگهدارنده متحرک وجود دارد:

• نگهدارنده و رتینر هاولی. این نگهدارنده از فلز و اکریلیک ساخته شده است. آکریلیک روی سقف دهان قرار می گیرد و سیم دندان های قدامی را محاصره می کند.
• نوع دیگر رتینر از پلاستیک شفاف ساخته شده است. این نگهدارنده روی دندان ها قرار می گیرد و مانند یک الاینر نامرئی یا (Invisalign aligner) به نظر می رسد.

ابزار اسپلینت (Splints, or jaw repositioning appliances)

این ابزار در فک بالا یا پایین قرار می گیرند. اسپلینت ها به بسته شدن صحیح و مناسب فک کمک میکنند. از این ابزار معمولاً برای کمک به درمان اختلال در مفصل گیجگاهی فکی (TMJ) استفاده می شوند. تمپورومندیبولار یا (TMJ) اختلالی است که می‌تواند باعث ایجاد درد و اختلال در عضلات درگیر در حرکت فک شود.

چه کسی باید به یک متخصص ارتودنسی مراجعه کند؟

اگر فک و دندان‌ها به درستی رشد نکنند و در موقعیت نرمال و طبیعی قرار نگیرند، شرایطی به نام مال اکلوژن را ایجاد می‌کنند. در مال اکلوژن دندان ها کج می‌شوند و موقعیت نامناسبی به دست می آورند.

مال اکلوژن بیماری نیست و بر سلامت جسمی تأثیری ندارد. این وضعیت یک تغییر در موقعیت طبیعی دندان ها است. با این وجود، و هرچند که این وضعیت بیماری تلقی نمیشود، ممکن است روی شکل صورت و ظاهر دندان ها تأثیر بگذارد و منجر به بروز احساساتی مثل خجالت زدگی، کاهش اعتماد به نفس و حتی افسردگی شود. دلایل مال اکلوژن اغلب شامل بروز آسیب دیدگی به دندان‌ها یا استخوان‌های صورت یا مکیدن انگشت شست در طولانی مدت است.

مال اکلوژن شدید ممکن است بر توانایی خوردن غذا، گفتار و تمیز نگه داشتن دندان ها تأثیر بگذارد.

به طور کلی درمان ارتودنسی می تواند به کاهش و یا بهبود موارد زیر کمک کند:

• اورجت یا بیرون زدگی دندانهای جلویی (Protruding front teeth)
• نامرتبی و به هم ریختگی دندان‌ها یا کراودینگ (Crowding)
• دندان های نهفته (Impacted teeth)
• عدم تقارن دندان ها (Asymmetrical teeth)
• دیپ بایت یا اوربایت (Deep bite)
• ریورس بایت (Reverse bite)
• نیش باز یا اپن بایت (Open bite)
• آندر بایت (Underbite)
• کراس بایت (Crossbite)
• وجود فاصله (Spacing)

شروع درمان با ارتودنسی

درمان ارتودنسی معمولاً از حدود ۱۲ یا ۱۳ سالگی یعنی درست زمانی که روند رشد و تکامل دندان های دائمی به اتمام رسیده است شروع می‌شود. هرچند که در این بین استثناهایی وجود دارد. برای مثال کودکانی که از مشکل شکاف لب یا کام رنج میبرند، باید پیش از تکامل و توسعه دندان های دائمی خود تحت درمان ارتودنسی قرار بگیرند.

قبل از شروع هرگونه کار ارتودنسی، رسیدگی به بهداشت دهان و دندان بسیار بسیار  ضروری است. زیرا وقتی ابزارها روی دندان ها قرار می گیرند، ذرات ریز مواد غذایی به احتمال زیادی در بافت و لابلای دندان ها گیر کرده و به آن ها میچسپند. بنابراین برای جلوگیری از پوسیدگی دندان در طول درمان، فرد باید به طور منظم به بهداشت دهان و دندان خود توجه کند.

بدون انجام اقدامات بهداشتی دهان، خطر پوسیدگی دندان در حین درمان وجود دارد. متخصص ارتودنسی همچنین ممکن است توصیه کند که از مصرف برخی نوشیدنی ها، میان وعده های شیرین و سایر مواردی که منجر به پوسیدگی دندان ها می شود، اجتناب کنید.

تشخیص

به طور معمول متخصص ارتودنسی در وهله اول با دقت وضعیت دهان و دندان را ارزیابی می‌کند. او همچنین به شما خواهد گفت که اگر به وضعیت دندان های خود توجه نکنید و یا تحت درمان قرار نگیرید، در آینده چه بلایی بر سر دندان شما خواهد آمد.

ارزیابی این متخصص از دهان و دندان شما شامل موارد زیر می‌شود:

• گرفتن تاریخچه پزشکی کامل پزشکی و دندانپزشکی
• انجام معاینه بالینی
• گرفتن اشعه ایکس دندان و فک
• ساخت مدل های گچی دندان

متخصص ارتودنسی در مرحله بعد، در مورد داشتن یک برنامه درمانی با شما صحبت خواهد کرد و مناسبترین درمان ممکن را بر اساس وضعیت شما در نظر خواهد گرفت.